ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

ص: 13

ص: 14

شدن كعبه، جايگاه جوشش چشمه توحيد و طلوع خورشيد تابناك و حيات بخش اسلام، زادگاه خاتم پيامبران حضرت محمد صلى الله عليه و آله، صديقه اطهر فاطمه زهرا عليها السلام و يازده تن از اختران تابناك آسمان ولايت و امامت، محل وقوع و شكل گيرى تاريخ پر افتخار و خاطره انگيز صدر اسلام، مهد پيدايش تمدن بزرگ اسلامى، مدفن و آرامگاه كوثر هستى، و چهار امام و پيشواى پاك؛ امام مجتبى، امام سجاد، امام باقر، امام صادق عليهم السلام و بسيارى از سادات و بستگان خاندان اهلبيت عليهم السلام، اصحاب و يارانِ والا مرتبه پيامبر صلى الله عليه و آله و جايگاه حرم امن الهى، قبله گاه مسلمانان جهان، و محل برگزارى همايش بين المللى ساليانه مسلمانان و انجام مناسك حج است.

همه روزه، مسلمانان رو به سوى كعبه به نماز مى ايستند و همه ساله ميليونها تن براى انجام فريضه حج با قلبى مالامال از شور و عشق و اشتياق به آن ديارِ سراسر نور و معنويت عزيمت مى كنند و عاشق تر از گذشته، بازگشت دوباره به آن ديار را انتظار مى برند.

آرى در آن فضاى نورانى است كه فرياد نيايش هاى عارفانه و برخاسته از جان مسلمانان، در هم مى آميزد و پيوند عميق و وحدت امت اسلامى را به نمايش مى گذارد و بدينسان هماره قلب مسلمانان در حرمين شريفين مى تپد.

نوشتارى كه پيش روى داريد گامى كوچك در جهت شناخت عربستان سعودى است. اميد است دانش پژوهان و انديشمندان با تذكّرات و رهنمودهاى خويش در جهت تكميل و پربار شدن آن گام بردارند.

على محمّدى آشنانى

ص: 15

ص: 16

ص: 17

پيشگفتار

ص: 18

را در بر گرفته است. (1) 7

ص: 19

عربستان سعودى از شمال به اردن و عراق و از جنوب به جمهورى يمن و عمان و از شرق به كويت، بحرين، قطر و امارات عربى متحده و خليج فارس و از غرب به درياى سرخ محدود مى شود و با همسايگان خود، داراى 4532 كيلومتر مرز زمينى است كه با عراق 808 كيلومتر، اردن 742 كيلومتر، كويت 222 كيلومتر، عمان 676 كيلومتر، قطر 40 كيلومتر، امارات عربى متحده 586 كيلومتر و با يمن 458/ 1 كيلومتر مرز مشترك دارد.

اين كشور بين خطالعرض جغرافيايى 160 الى 0 32 درجه در شمال خط استوا واقع شده و از سطح دريا 750 تا 1500 متر ارتفاع دارد.

ص: 20

ج: احساء و قطيف: اين منطقه در ساحل شرقى كرانه هاى خليج فارس قرار گرفته است.

د: صحراهاى شن زار: اين بيابانها به سه قسمت تقسيم شده اند:

1. صحراى نفود «باديه سماوه»: كه در شمال عربستان واقع شده، هفتاد هزار كيلومتر مربع مساحت دارد و مركب از تپه هاى شن سفيد و سرخ است.

2. صحراى دهناء: اين صحرا در ميان صحراى «نفود» و صحراى «ربع الخالى» قرار گرفته است.

3. صحراى ربع الخالى (1) 8: اين بيابان زايد در جنوب صحراى دهناء و در ميان نجد و عمان و حضرموت قرار دارد و مساحت آن تقريباً 000/ 600 كيلومتر مربع، با طول تقريبى 200/ 1 كيلومتر و عرض 500 كيلومتر مى باشد. اين بيابان همان طور كه از اسمش معلوم است تا نيم قرن گذشته از هرگونه تمدن بشرى و آبادانى تهى بوده، امّا در حال حاضر به دليل اكتشافِ منابع فراوان نفت، اهميت زيادى يافته است.

زمين شناسان بر اين باورند كه عربستان از يك سو دنباله صحراى بزرگ آفريقاست كه توسط دره نيل و خليج بزرگ درياى سرخ از آن مُنفك گرديده است و از سوى ديگر امتداد ريگستان وسيعى است كه در آسيا از قلب ايران تا صحراى گبى گسترده شده است.

ص: 21

بر اساس پژوهشهاى زمين شناسى، كوه هاى شبه جزيره عرب متعلق به دوران دوم زمين شناسى؛ دوره ژوراسيك است. رشته كوه هاى نسبتاً مرتفعى كه از شبه جزيره سينا آغاز و در امتداد درياى سرخ تا خليج فارس كشيده شده، همچون ديوارى، اين شبه جزيره را محصور نموده است. در لابلاى اين ارتفاعات، دره هاى كوچك و بزرگى به نام «وادى» ديده مى شود. (1) 9 مهمترين وادى هاى ساحلى آن، وادى عفال، صدر، اليسر، مراش، سلمى، دما، اظلم، شلبه، عنتر، المياه، املج، الفرعه، الفقير، بنى مالك، فاطمه، نعمان، سعديه، ليث و مشهورترين وادى هاى داخلى آن، وادى رنيه، تربه، ليه، فجر، عتيق، حمض، جزل و مصول هستند. (2) 10 عربستان از سوى ديگر به سه ناحيه تقسيم شده است:

1- تهامه: اين سرزمين از ساحل درياى سرخ آغاز و تا سرزمين نجران امتداد دارد. در اين منطقه شدت گرما و آفتاب سوزان و نوزيدن باد، زندگى را مشكل نموده است؛ علت نامگذارى آن به تهامه نيز همين است.

شهر جيزان در ناحيه عسير و در ساحل درياى سرخ در تهامه واقع شده است.

2- نجد: اين ناحيه قسمت اعظم عربستان را فرا گرفته و داراى 750 تا 1500 متر ارتفاع از سطح دريا است. به همين جهت آن را نجد (/ سرزمين

ص: 22

مرتفع) مى گويند.

نجد قلب صحرا و شهرهاى عُنَيْزَه، دِرْعِيَّه و بُرَيْدَه، موطن آل سعود و كانون شكل گيرى آيين وهابيت است. در شمال نجد، منطقه جبل شَمَّر واقع شده كه در نيمه دوم قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم در اختيار آل رشيد بوده است. در جنوب شرقى جبل شَمَّر، ناحيه قصيم و وادى ذوالرُمَّه قرار دارد. شهرستان سُدَيْر و شهر مَجمَّعه در جنوب شرقى قصيم مى باشد. (1) 11 آباديهاى نجد عموماً در واحه ها و واديها و شعاب جبال طُوَيْق بنا شده اند. ناحيه وَشْم در جنب وادى مَحْمِل و شهر رياض، پايتخت عربستان، در ناحيه عارِض واقع شده اند.

3- حجاز: اين منطقه كه در شمال غربى عربستان سعودى واقع شده و بيشترين قسمت آن را مناطق كوهستانى تشكيل مى دهد، از شمال به خليج عقبه و از غرب به درياى سرخ و از شرق به نجد و از جنوب به عسير محدود مى شود. علت نامگذارى اين منطقه به حجاز آن است كه رشته كوه هاى بلند اين منطقه، دو طرف خود را از هم جدا نموده، مانع ارتباط آن دو با يكديگر شده است.

حجاز را استان غربى عربستان نيز مى نامند و شهرهاى مقدس مكه و مدينه، همچنين يَنْبُع، جدَّه و طائف در آن قرار گرفته اند.

گفتنى است اغلب شهرها، استانها و اراضى عربستان، به نام باستانى يا به اسم عشايرى كه در آنها ساكنند، خوانده مى شوند.

ص: 23

ص: 24

آن وجود دارد 10% و آبهاى زير زمينى 84% و اصلاح و شيرين نمودن آبهاى شور حدود 6% از نيازهاى اين كشور به آب را بر طرف مى سازد. (1) 13 گفتنى است به دليل گستردگى صحراها، وضعيت زمين و كمبود آب، تنها يك صدم از مجموع اراضى عربستان قابل كشت و زراعت مى باشد. (2) 14

ص: 25

اقامت مى گزينند.

پس از جده، شهر «طائف» كه به دليل خوشى آب و هوايش در اوج گرماى تابستان، پذيراى مقامات سياسى و محل تشكيل هيئت دولت مى باشد، از اهميت سياسى برخوردار است.

شهرهاى ديگر اين كشور از جهت؛ مذهبى، صنعتى، تجارى و كشاورزى داراى اهميت مى باشند:

شهرهاى مهم مذهبى: مهمترين شهر مذهبى اين كشور، «مكه» است كه به علت وجود مسجدالحرام و برگزارى مناسك حج در آن، از قداست خاصى برخوردار مى باشد. پس از آن، شهر «مدينه» به دليل وجود مسجد و حرم نبوى و قبرستان بقيع در آن، داراى اهميت و جايگاه ويژه اى است.

اين دو شهر، افزون بر اهميت مذهبى، به دليل شكل گيرى تاريخ اسلام در آنها، از اهميت تاريخى نيز برخوردارند.

شهرهاى مهم صنعتى و تجارى: مكه و مدينه در ايام برگزارى حج، از رونق تجارى خاصى برخوردار هستند. شهر «دمام» در مركز منطقه شرقى، يكى از مهمترين شهرهاى تجارى عربستان مى باشد كه بيشترين منابع نفت و گاز را در خود جاى داده است. شهر صنعتى «جبيل» واقع در ساحل خليج فارس نيز حائز اهميت است. افزون بر آن شهر «يَنبع» نيز به دليل وجود مراكز پالايش و پتروشيمى، از نظر صنعتى داراى اهميت زيادى است.

شهرهاى مهم كشاورزى: طائف، بريده، تبوك، نجران، احساء و خميس مشيط از نقطه نظر كشاورزى داراى اهميت زيادى هستند.

ص: 26

ص: 27

ص: 28

تنها 14 آنان در شهرها سكونت داشتند، اما توسعه امكانات شهرى باعث شد كه بيش از 80% ساكنان اين كشور، به شهرنشينى روى آورند.

نسبت جمعيت كنونى اين كشور با مساحت آن، از يازده نفر در هر ميل مربع كمتر است.

ص: 29

از نظر پيشينه تاريخى، نخست در قسمت جنوبى اين كشور به علت دارا بودن آب و هواى مساعدتر، تراكم جمعيت بيشتر بوده و شهرنشينى نيز در آن قسمت پديد آمده است؛ به گونه اى كه مناطق حاصلخيز يمن در تاريخ شهرت دارد. اما در قسمت شمالى به علت خشكى و غير قابل سكونت بودن، كوچ نشينى رواج داشته است.

با متروك شدن راه بين المللى «بخور» كه اين منطقه را از يك سو به درياى مديترانه و از سوى ديگر به مصر متصل مى نمود به دليل توجه دريانوردان رم به اقيانوس هند، در نتيجه تغيير راه ميان شرق و غرب به منطقه شمالى و كاسته شدن از اهميت راه جنوب، همچنين شكستن سدّ بزرگ «مأرب» در جنوب و ... موجب مهاجرت هاى گسترده در اين شبه جزيره گرديد؛ جمعيت عمده اى از جنوب به شمال و برخى از شرق به غرب هجرت كردند و در اين مسيرها به اقتضاى زمان و نياز مهاجران، شهركهايى تأسيس و در نتيجه حكومت هايى به وجود آمد.

گروه هايى كه از جنوب به شمال كوچ كرده بودند، به ويژه دو قبيله خُزاعه و جُرْهم، در شهر مكه مستقر شدند. بيشتر مردم عربستان از اين دو قبيله نشأت مى گيرند. در حال حاضر تعداد چهار هزار قبيله در عربستان وجود دارد. مهمترين طوايف آن عبارتند از: مطير، عتيبه، بنى سليم، قريش، هذيل، البقوم، عدوان، بنى حارث، بنى لحيان، بنى سعد، شَمَّر.

ص: 30

از سوى ديگر، به دليل اجراى برنامه واكسيناسيون و اعتلاى فرهنگ بهداشت، متوسط عمر در سال 2000 ميلادى/ 1421 ه. ق. به 4/ 71 سال افزايش يافته است. (1) 18

ص: 31

و دانشگاه ها، از زبان انگليسى استفاده مى شود. علاوه بر آن دو، زبان هاى مختلفى همچون اردو، پشتو، تركى استانبولى، هوسه و ... نيز در ميان مهاجرين رايج است.

ص: 32

مى شود، طبق ماه هاى دوازده گانه هجرى قمرى تنظيم شده و ايام سال 354 روز است و اول محرم آغاز سال و آخر ذى حجه پايان سال آنان محسوب مى گردد.

تعطيل رسمى ساليانه، به مناسبت عيد فطر؛ از بيست و پنجم ماه مبارك رمضان تا پنجم شوال و به مناسبت عيد قربان از پنجم تا پانزدهم ذى حجه مى باشد.

ساعت كار در بيشتر دواير دولتى، از 30/ 7 صبح آغاز و در 30/ 14 پايان مى يابد ولى بيشتر شركت ها، مؤسسات خاص و بانك ها در دو نوبتِ صبح از ساعت 8 الى 13 و عصر از ساعت 16 الى 19 به كار مى پردازند.

گفتنى است به هنگام برگزارى نماز، همه اماكن دولتى و تجارى تعطيل اند. همچنين ادارات دولتى، روزهاى جمعه و بانك ها و برخى از ادارات، روزهاى پنجشنبه را تعطيل مى كنند.

ساعت اين كشور، 3 ساعت جلوتر از ساعت گرينويچ () مى باشد. و اختلاف آن با ساعت جمهورى اسلامى ايران، در پاييز و زمستان 30 دقيقه و در بهار و تابستان 1 ساعت و 30 دقيقه است.

ص: 33

ص: 34

كشور، نشانگر نقش مهم عامل مذهبى در اهميت يافتن عربستان سعودى است.

ص: 35

بشكه نفت صادر مى كند، اما قدرت توليد يازده ميليون بشكه در روز كه تا پانزده ميليون قابل افزايش است، اين كشور را به بزرگترين توليد كننده نفت بدل ساخته است و آن را به عنوان بزرگترين كشور صادر كننده نفت پس از روسيه و آمريكا به جهان شناسانده است. البته گاه با كاهش توليد آن دو كشور، يا افزايش توليد عربستان اين كشور در صدر قرار مى گيرد. (1) 22 عربستان علاوه بر نفت، با در اختيار داشتن 2/ 5 تريليون متر مكعب گاز (2/ 4% ذخاير شناخته شده گاز جهان) رتبه پنجم پس از روسيه، جمهورى اسلامى ايران، قطر و آمريكا را به خود اختصاص داده است.

در سال هاى اخير تسهيلات ويژه عربستان براى جذب 100 ميليارد دلار سرمايه گذارى در منابع نفتى، بسيارى از شركتهاى معتبر جهان را متوجه اين كشور ساخته است كه در صورت تحقق اين سرمايه گذارى، توسعه چشمگيرى را فراهم خواهد ساخت.

با توجّه به ويژگى هاى فوق، عربستان در سازمان اوپك از قدرت و نفوذ بسيارى برخوردار مى باشد و مواضع اين كشور نقش عمده اى در بازار نفت ايفا مى كند.

ص: 36

علاوه بر سازمان اوپك، كشورهاى عرب صادركننده نفت نيز از سال 1968 ميلادى/ 1388 ه. ق. تشكيلاتى به نام «اوابك» براى هماهنگى سياستهاى خود ايجاد نموده اند كه محور آن عربستان سعودى است. (1) 23

ص: 37

خود قرار دادند.

در ميان اين كشورها، عربستان از يك سو به دليل وسعت، جمعيت، قدرت، ثروت و ذخاير بيشتر و از سوى ديگر به علت تشابه ساختار سياسى و اقتصادى كشورهاى عرب حوزه خليج فارس با آن، و آسيب پذير بودن آن حكومت ها، نقش محورى در اين شورا ايفا مى كند؛ به گونه اى كه مواضع و سياست هاى اعضاى اين شورا تا حدود زيادى از مواضع و سياست هاى عربستان تأثير مى پذيرد.

اين سازمان، نيروى نظامى مشتركى به وجود آورده است كه «درع الجزيره/ سپر جزيره» ناميده مى شود و هسته اصلى آن را دو تيپ از ارتش عربستان سعودى تشكيل مى دهد. افزون بر آن در اجلاس سوم در كشور بحرين، ايجاد شبكه بزرگ دفاع هوايى براى پوشش كل منطقه مورد تصويب قرار گرفت. (1) 25 برابر تصويب نشستِ پيشينِ اين شورا در رياض، كشورهاى عضو، وحدت گمركى و پولى را رسماً از 2005 ميلادى آغاز و تا 2010 به طور كامل اجرا مى كنند.

گفتنى است اين شورا تا كنون چند نشست در سطح سران برگزار كرده، ولى تهاجم عراق به كويت و وجود پاره اى اختلافات ميان كشورهاى عضو، موقعيت آن را تضعيف نموده است.

ص: 38

امضا رسيد.

گرچه عربستان بعداً به اين اتحاديه پيوست، ولى با توجه به ويژگى هاى خاص آن كشور، همچنين به دليل كمك هاى فراوان به كشورهاى عربى و اتحاديه عرب، پس از مصر از بيشترين نفوذ بر اتحاديه عرب برخوردار است.

ص: 39

منطقه، فزونى بخشيد. حوادث بعدى همچون جنگ نفت در خليج فارس، با توجه به همجوارى عربستان با عراق، همچنين جنگ افغانستان، اهميت عربستان را آشكارتر ساخت.

ص: 40

ص: 41

بدين جهت با حركت هاى ليبراليستى كه نفوذ فرهنگ بيگانه را در پى دارد، ناسازگارى نشان مى دهند.

البته سنت گرايان خود به دو جناح و گرايش قابل تقسيم هستند:

ص: 42

فرهنگ غرب بويژه براى جوانان كه تحت نفوذ ماهواره، فيلم و نوار، به مظاهر غربى روى آورده اند، در عربستان قشرى متجدد و خواهان تغيير و تحول اوضاع اجتماعى و سياسى پديد آورده است.

تكنوكرات هاى عربستانى از يك سو خواهان مشاركت هر چه بيشتر در تصميمات و ايجاد تحولات اصلاح طلبانه در ساختار حكومت و دموكراتيك كردن آن مى باشند و از سوى ديگر با حركت هاى متحجرانه و بنياد گرايانه سلفى گرى مبارزه مى كنند.

اكنون جامعه عربستان، يك جامعه سنتى است كه با روشى نامتجانس، در حال مدرنيزه شدن است؛ از يك سو هنوز قبايل در سيستم حكومتى عربستان داراى نقش و تأثير بسياراند و مردم آن سامان، خلق و خوى قبيله اى گذشته را حفظ نموده اند و به طور كلى آداب و رسوم آنان، تحت تأثير فرهنگ اسلامى قرار دارد. از سوى ديگر، گر چه در سه دهه گذشته مراكز تجارى مجلل، بوتيك هاى لوكس و رستورانهاى بزرگ و خيابان هاى وسيع با طراحى غربى، چهره ظاهرى عربستان را به مقدار زيادى تغيير داده است، اما همچون بسيارى از كشورهاى در حال رشد، به دليل عوارض توسعه اقتصادى، ماشينى شدن و اختلاط مردم بومى كشور با مهاجران، به آسيب هايى همچون بافت اجتماعى ناهماهنگ، تبعيض طبقاتى، اختلاف در آمد، اختصاص نقشهاى اصلى و كليدى سياست و تجارت به طبقه ممتاز، رشد ناموزون مظاهر تمدن و پيشرفت در شهر و روستا و تخصيص يافتن بيشتر امكانات رفاهى به شهرها و محروميت روستاها و مراكز دور افتاده، دچار شده است.

ص: 43

ص: 44

رأى و نظريه دختران اهميت زيادى ندارد و داماد بايد افزون بر مهريه، مبلغ قابل توجهى به پدر عروس بپردازد.

سلام كردن نزد مردم اين كشور لازم و پاسخ دادن به آن واجب شمرده مى شود؛ به گونه اى كه ورود به هر مكان بدون سلام، بى ادبى تلقى مى شود.

دست دادن در هنگام ملاقات، عملى پسنديده به حساب مى آيد و نوعى اظهار محبت و صميمت است؛ به گونه اى كه در ديدارهاى مردم يا سران قبايل با پادشاه و وليعهد، دست دادن و مصافحه معمول است.

مردم اين كشور، افراد را با نام كوچك صدا مى زنند و الفاظى نظير «سيّد» و «سيّده» نيز به كار مى رود و احترام به حساب مى آيد.

در اين كشور به دليل نفوذ افكار وهابيت، مردم در مرگ كسى نمى گريند، مجالس ترحيم و فاتحه وجود ندارد؛ بلكه تنها پس از مرگ هر فرد، مردم به منزل وى رفته و به بازماندگان تسليت مى گويند. شستشو و دفن مردگان بدون حضور زنان صورت مى گيرد؛ و رفتن زنان به قبرستان ممنوع است.

ورزش شترسوارى، اسب سوارى و شكار، صحرانشينى و رقص شمشير معروف به «عرضه» همچنان مورد علاقه مردم است و رفتن به همراه خانواده به بيابان هاى اطراف شهر و ساعت ها در فضاى باز و بى آب و علف آن، به هنگام خنكى هوا در روزهاى تعطيل استراحت نمودن، تفريح دلپذير آنان به حساب مى آيد.

مهمان نوازى از ويژگى مردم اين سرزمين و بهترين پذيرايى، حاضر نمودن گوسفند كامل و بريان در ميان سفره است. قهوه عربى به همراه هل

ص: 45

دم شده، نوشيدنى رسمى پذيرايى است.

بيشتر نام هاى افراد، اسلامى بوده و در گفتگوهاى روزانه مردم، نام خداوند، شكر، طلب رحمت، روزى، هدايت، و عاقبت به خيرى، فراوان شنيده مى شود و نفرين و دشنام به يكديگر بسيار كم است.

پخش اذان از مئذنه مساجد، التزام به نماز و حضور در نمازهاى جماعت كه در پنج نوبت اقامه مى گردد، تعطيل نمودن بازار به هنگام نماز و حفظ ظواهر اسلامى، از آداب و رسوم نيكوى مردم اين كشور است.

ص: 46

نمايند ولى آنان نيز حق رانندگى در ملأ عام را ندارند. البته اخيراً حضور زنان غير مسلمان خارجى كه صرفاً با پوشيدن يك عباى عربى و با سر و پاى برهنه رفت و آمد مى كنند، در شهرهاى غير مكه و مدينه، امرى عادى شده است.

ساختمانهاى مسكونى دولتى موظف به ساختن زمينهاى تفريحى براى زنان و مردان به طور جداگانه هستند و استخدام زنان در فروشگاهها و ادارات عمومى ممنوع است. البته در مراكز پزشكى و درمانى، مدارس، دانشگاه ها و ... از وجود بانوان به طور رسمى استفاده مى شود.

در اين كشور امكانات آموزشى براى مردان و زنان يكسان نيست؛ در بعضى از دانشگاههاى عربستان از ثبت نام زنان خوددارى مى شود و در برخى رشته ها فقط مردان حق ثبت نام دارند. زنان از دريافت بورس براى تحصيل در خارج از كشور محروم بوده اند.

در عربستان يك مرد به راحتى مى تواند همسر خود را طلاق دهد ولى زنان براى طلاق گرفتن از شوهران خود، بايد به نظام حقوقى پيچيده اى متوسل شوند.

اخيراً به دنبال سخنان امير عبداللَّه، وليعهد اين كشور مبنى بر اين كه: «به هيچ كس اجازه داده نمى شود از شأن زن در عربستان كاسته، و فرصت آنان براى مشاركت در مسؤوليت ملى را از بين ببرد.» گام هايى در جهت بهبود وضع زنان برداشته شده است؛ عضويت و حضور چند خانم در جلسات علنى مجلس مشورتى عربستان، پيشنهاد نمودن خانم دكتر ثريا عبيد براى پست رييس اجرايى صندوق جمعيت سازمان ملل متحد در

ص: 47

نيويورك، كه با اكثريت آراء به تصويب رسيد، منصوب نمودن شاهزاده دكتر جوهره بنت فهد به عنوان معاون وزير و رييس آموزش و پرورش دختران عربستان از جمله آن گام ها است.

افزون بر موارد پيشگفته، بنا بر اظهارات امير نايف وزير كشور عربستان، دختران و زنان اين كشور كه تا كنون فقط نامشان در شناسنامه پدر يا همسرشان ثبت مى شد و فاقد شناسنامه مستقل بودند، قرار است تا پايان سال 2002 ميلادى/ 1423 ه. ق. داراى شناسنامه مستقل گردند. (1) 26

ص: 48

50% هزينه ساخت بيمارستان هاى غير دولتى را به سازندگان بخش خصوصى مى پردازد.

تعداد داروخانه هاى اين كشور به 41763 بالغ مى گردد.

برنامه واكسيناسيون در عربستان با واكسينه نمودن 94% از مردم در برابر هپاتيت ب و 93% در برابر حصبه و سل و واكسيناسيون اطفال تا 89% نشانگر پيشرفت در زمينه بهداشت مى باشد. (1) 27 مراكز آموزش بهداشت نيز در كشور فعال و پر تلاش هستند.

در سال 1963 ميلادى/ 1383 ه. ق. در اين كشور، سازمان هلال احمر نيز تأسيس شد؛ اين سازمان داراى 144 مركز اورژانس با 787 ماشين ويژه مى باشد. سازمان هلال احمر به هنگام برگزارى مراسم حج، خدمات قابل توجهى به حجاج ارائه مى كند.

ص: 49

ص: 50

ص: 51

صنعتى، بازرگانى و كشاورزى نيز در عربستان وجود دارد كه دانش آموزان پس از طى دوره ميانى مى توانند تحصيلات خود را در اين مدارس ادامه دهند.

سال تحصيلى در عربستان از اواخر سپتامبر؛ يعنى اوايل مهرماه آغاز شده و در اواخر ژوئن؛ يعنى اوايل تيرماه به اتمام مى رسد. سال تحصيلى به دو دوره نيم سال اول و دوم تقسيم مى گردد؛ پس از نيم سال اول، تعطيلات «اجازةالربيع» به مدت دو هفته آغاز مى گردد. افزون بر آن، به مناسبت عيد فطر و عيد قربان، هر كدام بيست روز تعطيل اند. اين تعطيلاتِ زياد تا حدودى ناپيوستگى دوران تحصيل و افول سطح آموزش را به دنبال داشته است.

ميزان بى سوادى در آن كشور، 5/ 8% اعلام شده است. (1) 28

ص: 52

«القصيم» نيز داراى شعبه مى باشد.

اين دانشگاه داراى دانشكده هاى هنر، تربيت (ابها)، كشاورزى، پزشكى، علوم، پزشكى (ابها)، داروسازى، تعليم و تربيت، مهندسى، دندانسازى، علوم پزشكى، علوم كامپيوتر و اطلاعات، معمارى و نقشه كشى، اقتصاد و علوم ادارى (قصيم)، دامپزشكى، مركز مطالعات دانشگاهى زنان، انجمن زنان عربى، انجمن زبان و ترجمه مى باشد.

ص: 53

مهندسى تطبيقى، مديريت، صنايع و محيط زيست مى باشد.

شمار استادان اين دانشگاه 698 نفر و دانشجويان آن 5500 نفر هستند.

ص: 54

دانشگاه اسلامى مدينه منوره

اين دانشگاه در سال 1961 ميلادى/ 1381 ه. ق. تأسيس گرديد. زبان آموزشى در اين مركز فرهنگى، فقط عربى است. استادان آن 374 نفر و دانشجويان آن 2449 نفر مى باشند. دانشكده هاى آن؛ دانشكده شريعت، زبان و ادبيات عربى، تبليغ و اصول دين، مطالعات قرآنى، مطالعات اسلامى، و حديث است. بيشتر دانشجويان اين دانشگاه را جوانان مسلمان كشورهاى مختلف تشكيل مى دهند كه پس از تحصيل به تبليغ آيين وهابيت و سياست هاى عربستان در خارج از كشور مى پردازند.

ص: 55

اكنون بيش از 000/ 170 دانشجوى دختر و پسر در آن كشور به تحصيل اشتغال دارند. (1) 29 افزون بر دانشجويان داخل، بيش از هشت هزار نفر براى تحصيل به كشورهاى خارجى اعزام شده اند. (2) 30 گفتنى است در عربستان كنكور وجود ندارد و مُعدّل دبيرستان، ملاك پذيرش قرار مى گيرد؛ تحصيل در دانشگاههاى عربستان رايگان است؛ و ماهيانه مبلغى نيز به عنوان كمك هزينه به دانشجويان پرداخت مى شود و براى اسكان استادان و دانشجويان، شهركهايى مجهز به بيمارستان و امكانات ويژه ديگر ايجاد شده است.

ص: 56

نگارش آثارى مانند «صفات اللَّه بين الاثبات و التأويل» و «رؤية اللَّه» كه از آثار نشر يافته دانشگاه امّ القرى است و نيز «البيان لخطأ بعض الكتاب» حوار هادى و كتاب «مع مجد الغزالى» و ... نمونه هاى روشن اين مدعاست.

در كنار اين نوع كتب، برخى از آثار مهم تاريخى، رجالى و تفسيرى نيز نشر يافته است.

شكل ظاهرى كتابها نيز اخيراً جالب و چشم نواز گرديده، گويا اين ساخت و پرداخت زيبا، از كشور لبنان اقتباس شده است.

مراكز نشر و فروش كتاب نيز گسترش زيادى يافته است. مهمترين و بزرگترين مؤسسه انتشاراتى عربستان «التهامه» است. مؤسسات مهم ديگر آن عبارتند از: مؤسسه انتشاراتى «البلاد» در جده، مؤسسه «چاپ مدينه»، مؤسسه «مكه مكرمه»، و مؤسسه «اليمامه» در رياض.

به گفته دكتر عبداللَّه المسند رئيس نمايشگاه كتاب عربستان در تهران، شمارگان معمول نشر كتاب در عربستان بين 5000 تا 10000 نسخه است. (1) 31

ص: 57

جلد كتاب و 59 مجله دوره اى است.

ص: 58

و كتابخانه محموديه 2000 قرآن.

ص: 59

ص: 60

زمينه هاى تحقيق در مسائل فقهى را بگستراند.

تا سال 2001 ميلادى/ 1422 ه. ق. روزنامه نگاران سعودى از حق داشتن انجمن صنفى محروم بودند ولى بر اساس قانون جديدِ مؤسسات مطبوعاتى، آنان اجازه يافته اند تا اتحاديه صنفى تأسيس كنند.

روزنامه هاى عربى زبان عربستان عبارتند از: الجزيره، الرياض، المدينةالمنوره، عكاظ، اليوم، البلاد، الندوه، المسائيه، الشرق الاوسط و الحيات. روزنامه جديد التأسيس الوطن در مقايسه با ساير روزنامه هااز آزادى بيشترى برخوردار است.

گفتنى است الشرق الاوسط و الحيات با سرمايه عربستان در لندن چاپ مى شوند. اين دو روزنامه وابسته به مركز مطالعات و بازاريابى سعودى است كه در حال حاضر رياست عاليه آن در اختيار احمد بن سلمان بن عبدالعزيز فرزند امير منطقه رياض مى باشد.

روزنامه هاى انگليسى زبان عربستان عبارتند از: عرب نيوز، سعودى گازت، رياض ديلى و سعودى ريويو.

عناوين مجلات هفتگى كه به زبانهاى عربى و انگليسى چاپ مى شوند عبارتند از:

مجلات عربى: الدعوه، المجتمع، المسلمون، اليمامه، اقرأ، الشرق، اخبار العالم الاسلامى و مجله هاى الوسط و المجله كه در لندن چاپ مى شوند.

مجلات انگليسى:،،،،.

ص: 61

ص: 62

زبانهاى عربى و انگليسى پخش مى شود و داراى فرستنده هاى راديويى در شهرهاى جده، رياض، دمام و ابها است.

برنامه هاى برون مرزى عربستان به زبانهاى بنگالى، انگليسى، فارسى، فرانسوى، اندونزيايى، سوماليايى، سواحلى، تركستانى، تركى و اردو مى باشد.

راديوى ديگر عربستان «راديو آرامكو» است؛ ايستگاه اين راديو در ظهران است و برنامه هاى آن به زبان انگليسى و براى استفاده كارمندان شركت آرامكو پخش مى شود.

تلويزيون عربستان در سال 1385 ه. ق. 1965 ميلادى تأسيس گرديد و نخستين برنامه تلويزيونى خود را از دو ايستگاه رياض و جده پخش نمود. اكنون ايستگاه مركزى آن در رياض است ولى ساختمان بسيار مهمى در جده در دست ساخت دارد و در شهرهاى رياض، جده، مدينه، دمام، قصيم، و ابها داراى ايستگاه مى باشد. برنامه هاى اين تلويزيون در كانال يك به زبان عربى و در كانال دوم به زبان انگليسى پخش مى شود.

كانال تلويزيونى ديگر عربستان، كانال ظهران آرامكو است كه برنامه هاى خود را به زبان انگليسى پخش مى كند.

راديو و تلويزيون در عربستان دولتى است و خط مشى و سياستهاى دولت را تبليغ و ترويج مى كند.

گفتنى است از سال 1990 ميلادى/ 1411 ه. ق. تلويزيون سعودى براى فرستادن امواج خود، ماهواره را به خدمت گرفته است.

ص: 63

ص: 64

ص: 65

پتروشيمى به كشورى ثروتمند بدل شده است.

اگر چه در نيمه دوم دهه 1950 ميلادى/ 1369 ه. ق. اين كشور با بحران اقتصادى مواجه گرديد ولى از سال 1970 تا 2000 ميلادى، شش برنامه توسعه اقتصادى پنج ساله را به اجرا در آورد و اكنون نيز در حال اجراى هفتمين برنامه اقتصادى خود مى باشد. (2005-/ 2000)

در دو ساله نخست برنامه اول اقتصادى (75-/ 1970) توليد نفت از 8/ 3 ميليون بشكه در روز به 1/ 7 ميليون بشكه در روز افزايش يافت و در سالهاى بعد با بالا رفتن قيمت جهانى نفت، سهم نفت در اقتصاد اين كشور به 86% افزايش يافت و در پرتو آن بخش هاى ديگر اقتصادى نيز رشد قابل ملاحظه اى يافت.

در برنامه اقتصادى دوّم (80-/ 1975 ميلادى) دولت با پيش بينى هزينه اى معادل 142 ميليارد دلار، ارتقاى سطح زندگى و رشد بيشتر توليد ناخالص داخلى براى كاهش وابستگى به درآمد نفت را مورد توجه قرار داد.

در برنامه سوم (85-/ 1980 ميلادى) با برآورد هزينه عمرانى معادل 783 ميليارد ريال سعودى بدون احتساب كمك هاى خارجى و هزينه هاى نظامى و 1300 ميليارد با احتساب آن به تأمين اهداف امنيت اجتماعى و دفاعى، توسعه منابع نيروى انسانى و توسعه بخش كشاورزى پرداخت.

در برنامه چهارم (90-/ 1985 ميلادى) به دليل كاهش قيمت نفت و افزايش هزينه هاى نظامى با تأكيد بر صرفه جويى و اجراى طرح هاى كوچك، دولت با هزينه اى معادل 1000 ميليارد ريال سعودى برنامه توسعه را اجرا نمود.

ص: 66

در برنامه پنجم (95-/ 1990 ميلادى) جلوگيرى از مهاجرت به شهرها، گسترش روابط خارجى، حمايت از بخش خصوصى و تنوع درآمدها از اهداف اصلى به شمار آمد. افزايش كارخانه ها به 2400 واحد و سرمايه گذارى 2/ 17 ميليارد دلار در بخش صنايع، از نتايج برنامه پنجم بود. در اين برنامه، بودجه كشور به ترتيب به امور دفاعى، آموزش، بهداشت، حمل و نقل، آب، برق، كشاورزى و امور عمومى اختصاص يافت. (1) 34 در طى برنامه ششم (2000-/ 1995 ميلادى) بر اثر بالا رفتن قيمت نفت و افزايش درآمد، اين كشور از رونق اقتصادى مناسبى بهره مند شد.

در برنامه هفتم (2005-/ 2000) كه هم اكنون در حال اجراست، خصوصى سازى، كاهش يارانه، جايگزينى نيروى كار داخلى، افزايش توليد آب شيرين، توسعه مخابرات، افزايش حجاج تا مرز 2 ميليون نفر مورد توجه قرار گرفته است.

ص: 67

كشاورزى، پرداخت وام هاى كلان بالغ بر 6/ 7 ميليارد دلار و ارائه كمك هاى بلاعوض بالغ بر 3 ميليارد دلار به كشاورزان و اختصاص 4/ 8 ميليارد ريال به عنوان سوبسيد و يارانه توليد و خريد گندم و جو از آنان به قيمت هاى بالا، زمين هاى كشاورزى تحت كشت از 600 هكتار را به 7/ 1 ميليون هكتار در سال 1995 افزايش داده است.

در زمينه گندم در سال 1985 به خودكفايى رسيده، و در سال 1992 با توليد 4 ميليون تن، مازاد گندم خويش را به كشورهاى ديگر صادر نموده است. اين توليد اگر چه در سال هاى بعد به دلايل اقتصادى كاهش يافت ولى در سال 2000 ميلادى/ 1421 ه. ق. ميزان آن، 8/ 2 ميليون تن بوده است.

توليد ميوه و سبزيجات، گوجه فرنگى، انگور و خرما نيز به گونه اى افزايش يافته است كه برخى از آنها صادرات نيز داشته است.

دامدارى اين كشور نيز پيشرفت زيادى نموده است؛ افزايش تعداد دام ها، توليد 698 هزار تن محصولات لبنى، 3500 ميليون عدد تخم مرغ، 281 ميليون عدد مرغ خوراكى، 150 هزار تن گوشت قرمز، و 54 هزار تن ماهى نشانگر رشد اين بخش است.

برابر گزارشهاى موجود، كارخانجات و صنايع وابسته به كشاورزى همچون كارخانه بسته بندى مرغ، كنسرو سازى، روغن زيتون، آرد و روغن سويا تأسيس شده است، و تعدادى نيز با صرف هزينه هاى بسيار در دست احداث مى باشد. (1) 35

ص: 68

ص: 69

اويل نيوجرسى با 30%، تكزاكو با 30% و سركنى موبيل اويل با 10% سهام تشكيل شده است. تا سال 2000 اين موسسه نفتى بيش از 60% منطقه نفت و گاز عربستان را اكتشاف نموده است. اين مؤسسه 158/ 56 كارمند از 50 كشور جهان دارد كه 75% آنها از اهالى عربستان هستند.

اين مؤسسه در سال 1990، علاوه بر نفت، 63/ 194 ميليون بشكه گاز، 5/ 92 ميليون بشكه پروپان، 3/ 54 ميليون بشكه بوتان، 7/ 46 ميليون بشكه بنزين طبيعى توليد نموده است. با انحلال فعاليتهاى نفتى شركت سمارك () در سال 1993، اكنون آرامكو همه مراحل اكتشاف، توليد، پالايش، توزيع و بازاريابى عربستان را بر عهده گرفته است.

ص: 70

آن نشانگر سمت گيرى جديد صنعت در عربستان است.

مهم ترين شركت صنعتى عربستان، شركت صنايع اساسى سعودى () است كه در پتروشيمى، كود شيميايى، آهن، فولاد و پلاستيك فعاليت دارد. اين شركت با جذب شريك سرمايه گذار خارجى با انعقاد قراردادهاى بسيار بزرگ، طرح هايى همچون طرح بزرگ توليد پوليستر را به مرحله اجرا در آورده است. ميزان سوددهى اين شركت در سال 2000 ميلادى، 2295 ميليون ريال سعودى بوده است. توليدات اين كشور در بازار كشورهاى اروپايى، آمريكا، ژاپن و هنگ كنگ عرضه مى شود.

پس از آن شركتِ صنعتىِ «وطنى»، سمارك، صافولا، پترومين و آرامكو بخش اعظم توليدات صنعتى را بر عهده دارند.

اين كشور با تأسيس صندوق «توسعه صنعتى عربستان» به جلب مشاركت و حمايت از بخش خصوصى پرداخته و با واگذارى وام با شرايط بسيار آسان، صنايع كوچك را نيز توسعه بخشيده است.

ص: 71

000/ 350 نفر در حمل كالاهاى وارداتى از بندر دمام به رياض و انتقال فرآورده هاى نفتى، غلات، سيمان و كود شيميايى به بندر دمام، براى صدور به خارج از كشور فعاليت چشمگيرى دارد.

در برنامه هاى آتى، احداث شبكه سراسرى به مسافت 878/ 3 كيلومتر با هزينه 22 ميليارد ريال سعودى پيشنهاد شده است.

ص: 72

كالا را جابجا نموده است.

اين كشور، براى خريد هواپيماهاى جديد نيز قراردادهايى معادل شش ميليارد دلار با آمريكا منعقد كرده است.

ص: 73

در سال هاى بعد با 9/ 5% كاهش مواجه گرديد ولى در سال هاى بعد، اغلب رشد داشته است. اشتغال در عربستان به طور متوسط سالانه 8% افزايش داشته است.

ص: 74

عرب براى توسعه آفريقا نيز هست.

همچنين 898 ميليون دلار به بانك جهانى و 9/ 44 ميليون دلار به بانك آسيا وام داده و از سال 1974 تا 1988 ميلادى مبلغ 38/ 5 ميليارد دلار طى 266 فقره وام به 59 كشور مختلف جهان پرداخت نموده است.

در سال 1978 ميلادى/ 1398 ه. ق. عربستان به عنوان دومين كشور وام دهنده معرفى و به عضويت هيئت مديره «صندوق بين المللى پول» در آمد و پس از افزايش سهميه خود در اين صندوق تا مرز 74/ 1 ميليارد دلار درسال 1981 م/ 1401 ه. ق. حضور اين كشور درهيئت مديره تثبيت شد.

اين كشور با اختصاص 5/ 2% از توليد ناخالص داخلى براى كمك به توسعه كشورهاى ديگر، كمك هاى بلاعوض بسيارى به دولتهاى خط مقدم جبهه، سازمان آزاديبخش فلسطين و كشورهاى آسيب ديده از سوانح طبيعى نموده است.

در عين حال 10% سرمايه گذارى عربستان از طريق دريافت وامهاى ميان مدت تأمين شده است. اين كشور در سال 1989 م/ 1410 ه. ق.

براى اجراى پروژه نظامى «اليمامه» 317 ميليارد دلار و در سال 1991 ميلادى/ 1412 ه. ق. براى تأمين هزينه لشكركشى آمريكا عليه عراق، 7 ميليارد دلار استقراض نموده است.

شركت نفتى مشترك آرامكو نيز براى توسعه فعاليتهاى خود 5/ 1 ميليارد دلار وام چهار ساله و 900 ميليون دلار وام ده ساله دريافت نموده است. (1) 36

ص: 75

ص: 76

واردات اين كشور در سال 2000 ميلادى حدود 2/ 113 ميليارد ريال سعودى كالا شامل 22% مواد غذايى، 18% مواد شيميايى و بقيه فلزات و مواد متفرقه بوده است.

مهم ترين مشتريان نفت و صادر كنندگان كالا به عربستان، آمريكا و ژاپن هستند. پس از اين دو كشور، به ترتيب انگستان، آلمان، ايتاليا، فرانسه، سوئيس و كره جنوبى صادر كننده كالا به اين كشور هستند.

ص: 77

ص: 78

ص: 79

ص: 80

دوره برنزى نيز در برخى از مناطق اين كشور كشف شده است. (1) 40 برخى از نويسندگان، حيات جمعى انسان در اين سرزمين را در بيست و پنج قرن قبل از ميلاد معرفى نموده اند. (2) 41 و برخى با استناد به شواهد باستان شناسى، قدمت آن را تا 8000 سال قبل از ميلاد دانسته اند. (3) 42 از نُه قرن قبل از ميلاد بويژه در دوران آشوريان، نام اين منطقه را «بلاد عرب» ناميده اند. هومر در اديسه در نه قرن قبل از ميلاد و مورّخ معروف يونانى هيرودتس () در اواسط قرن پنجم قبل از ميلاد در مكتوبات خود به اين سرزمين اشاره كرده اند. (4) 43 در قرن دوم ميلادى دانشمند يونانى بطليموس با تعبير «بلاد صحرايى عربى؛» از اين سرزمين ياد نموده، و آن را به دو قسمت تقسيم كرده است: بلاد عربى خوشبخت (منطقه جنوبى) و بلاد عربى صخره اى (منطقه شمالى و مركزى) (5) 44.

در منطقه جنوبى اين سرزمين كه هم اكنون كشور يمن ناميده مى شود، به علت وجود آب و قابليت كشاورزى و دريانوردى تجمع بيشترى صورت پذيرفته و در آن دولتهايى چون معينيان، سبائيان، حميريان، قتبان، و دولت حضرموت به ظهور رسيده اند. ولى در قسمت شمال و شمال غربى اين شبه جزيره بزرگ، نيز دولتهايى چون نبطيان وجود داشته است.

شكستن سد مآرب در جنوب، كه مهاجرت گسترده اى از جنوب به

ص: 81

شمال و مركز را در پى داشت، باعث تشكيل حكومت هايى چون غسّانيان، لخميان و آل كنده توسط مهاجران گرديد كه به ترتيب تحت حمايت امپراتورى روم، ايران و حميريان بودند.

از دير باز منطقه مركزى نجد و حجاز محل سكونت صحرانشينانى بوده است كه در جستجوى آب و مرتع به همراه احشام خود كوچ نشينى را پيشه خود ساخته بودند.

ساكنانِ اندك اين مناطق، در خيمه هاى مويين روزگار مى گذراندند و براى مقابله با مشكلات، چند خانواده در كنار هم زندگى و با هم كوچ مى كردند. عامل اين پيوندها، وابستگى نسبى يا سببى بود كه بر اثر ازدواج پديد مى آمد. اين خويشاوندان «قوم» ناميده مى شدند و از تركيب چند قوم، يك قبيله شكل مى گرفت كه با پيشوند بنى يا بنو (همانند بنو حرب، بنى عدى) از ديگر قبايل مشخص مى گرديدند. رهبرى قبيله معمولًا به عهده سالخورده ترين فرد بود كه او را «شيخ» مى ناميدند. (1) 45 ازسده پنجم ميلادى كه مهاجرت از جنوب به شمال، تحولات بسيارى زيادى را در عربستان رقم زد و بر اثر آن راه هاى تجارى جديدى به وجود آمد، به تدريج عده اى از صحرانشينان بدوى در كنار جاده ها سكنى گزيدند، بر اثر اين سكونت بويژه در مناطقى كه زمينه كشاورزى فراهم بود، شهركهايى پديد آمد كه باديه نشينان در آن به كشاورزى پرداختند. (2) 46

ص: 82

ص: 83

ميان قبايل اين سرزمين رواج يافت و جز پيروان اندك حضرت ابراهيم (حنفاء)، بقيه قبايل عرب به بت پرستى روى آوردند و تعداد كمى نيز به آيين يهود و مسيحيت پيوستند و روشنفكران نيز به پرستش اجرام آسمانى پرداختند؛ مناسك توحيدى حج همچون سنت هاى نيكوى ديگر تحريف شد و به سوت و كف زدن در كنار خانه كعبه (1) 49 و طواف به صورت عريان بدل گشت.

ص: 84

لازم براى تشكيل حكومت فراگير اسلامى را فراهم آورد.

تشكيل حكومت نبوى، شهر مدينه و عربستان را از اهميت فزاينده اى برخوردار ساخت. اين اهميت بى بديل تا زمان سه خليفه نخستين؛ ابوبكر، عمر و عثمان ادامه يافت. اما پس از انتقال پايتختِ خلافت اسلامى توسط امام على عليه السلام به شهر كوفه به تدريج از اهميت عربستان كاسته شد و پس از شهادت آن حضرت نيز پايتخت كشورهاى اسلامى در دوره امويان به شام و در دوره عباسيان به بغداد انتقال يافت.

در دوره امويان (تا 132 ه. ق.) اگر چه حكمرانان بنى اميه و در دوره عباسيان اگر چه دست نشاندگان بنى عباس بر عربستان حاكميت داشتند، ولى شهرهاى مختلف عربستان شاهد اعتراضات، مبارزات و حتى جنگ هايى بر ضدّ اين دو خاندان بوده است. (1) 51 بويژه در دوران عباسيان كه منطقه حجاز و نجد فراز و نشيب هاى بسيارى را طى نمود؛ در سال 251 ه. ق. اوج درگيرى مستعين و معتز عباسى، «اسماعيل بن يوسف» يكى از سادات حسنى فرصت را غنيمت شمرده، حجاز را تصرف كرد و پس از وى برادرش محمد بن يوسف معروف به «اخضير» در حجاز حاكم گرديد. وى پس از حمله عباسيان به نجد رفت ولى پس از بيست سال دوباره بر حجاز تسلّط يافت.

در سال 254 ه. ق. دولت حجاز تحت نفوذ دولت «طولونيه»

ص: 85

مصر قرار گرفت. «عباسيان» در سال 290 ه. ق. بار ديگر حجاز را در اختيار گرفتند و تا سال 330 ه. ق. با ضعف بسيار بر آن نظارت داشتند. در آن سال بار ديگر حاكمان مصر (اخشيديين) بر حجاز تسلط يافتند ولى اخضيرين با توسعه قدرت خود، دوباره بر حجاز حاكم شدند.

در سال 350 ه. ق. «قرامطه»، حاكمان مصر، به مدت نه سال سادات اخضرى را كنار زده، خود بر آن تسلط يافتند، تا آن كه در سال 359 ه. ق.

حكومت «فاطميين» در مصر تشكيل گرديد. حاكميت فاطميين تا سال 463، پس از آنان حكومت «سلاجقه» تا سال 650 و پس از آنان، سلطه «مماليك» تا سال 923 برحجاز ادامه يافت. در بيشتر اين ايام نوادگان امام على و امام مجتبى عليهم السلام با نامهاى بنى موسى، بنو فليته در مكه و نوادگان امام حسين عليه السلام در مدينه حكومت مى كردند كه اين دوران به دوران حكومت «شرفا» شهرت يافته است.

با تشكيل دولت عثمانى و تسلط آن بر مصر در سال 923 ه. ق.

حاكميت در منطقه حجاز و ديگر مناطق عربستان تحت نفوذ آنان قرار گرفت و كارگزاران آنان «بنوقتاده» در منطقه حجاز حكم مى راندند؛ در آن دوران، حاكمان جده از سوى مصر انتخاب مى شدند و گاه بين آنان و حاكمان حجاز اختلاف و درگيرى پيش مى آمد. (1) 52 فهرست و جدول حاكمان حجاز از زمان بعثت بدين شرح است:

از تا دولت كارگزاران

ص: 86

نمايش تصوير

حاكمان منطقه نجد و عسير نيز به صورت ملوك الطوايفى شهرهاى مختلف نجد را اداره مى كردند؛ آنان گاه تحت نفوذ حاكمان حجاز و گاه زير لواى اميران «صنعا» كشور كنونىِ يمن بودند.

ص: 87

ص: 88

و متوارى ساختن آنان به عيينه، در درعيه به امارت نشست. او در سال 1140 ه. ق. (1727 م) در درعيه درگذشت و پسرش محمّد حكمران آن شهر شد.

از آن پس حكومت عربستان به دليل انتساب به سعود، پدر محمد اولين حاكم اين خاندان كه بر اساس پيمان با محمد بن عبدالوهاب، حكومت نوينى پى افكند، حكومت «آل سعود» ناميده شد و به علت انتساب به عبدالوهاب پدر شيخ محمد بنيانگذار آيين مذهبى آن سامان، حكومت «وهابيت» لقب گرفت در حالى كه پدر و برادرش مخالف سرسخت آيين او بودند. (1) 53 اين خاندان به تدريج در سه مرحله حكومت خود را از منطقه كوچك درعيه به همه عربستان گسترش دادند:

ص: 89

اقدام دست اندازى و حمله به ديگر قبايل نجد را آغاز كرد.

در پاسخ به حملات محمد بن سعود، نخست دهام بن دَوَاس، امير رياض دشمن سرسخت شيخ، از سال 1160 ه. ق./ 1747 حمله خود را به درعيّه آغاز كرد كه سالها ادامه داشت و موجب كشتار بسيارى از طرفين گرديد. در سال 1178 ه. ق./ 1765، «عُرَيْعر» امير احساء نيز بر درعيّه تاخت ولى با مقاومت محمد بن سعود، به شهر خويش بازگشت. حسن بن هبةاللَّه امير نجران نيز به درعيه يورش آورد ولى محمد بن سعود، با وى پيمان صلح منعقد نمود. اميران حُرَيْمِلاء و ضَريِّه نيز گاه گاه در پاسخ به تهاجمات درعيّه، به آن حمله مى بردند.

در اين درگيرى ها، محمد بن عبدالوهاب شخصاً در ميان سربازان حضور يافته، به تقويت روحيّه آنان مى پرداخت. سرانجام محمد بن سعود در 1179 ه. ق./ 1765 بعد از چهل سال حكمرانى و جنگ، بى آن كه بتواند كار مهمى از پيش ببرد، درگذشت و جاى خود را به پسرش عبدالعزيز سپرد.

ص: 90

رياض را به تصرف آورد. (1) 54 در سال 1190 ه. ق./ 1776 شهر ثَرْمَدَه را گشود و سال بعد دو ناحيه مهم سُدَيْر و وَشْم تسليم او شدند. سپس با امير عيينه و ساير مشايخ نجد پيمان آشتى منعقد كرد و بيشتر قبايل آن منطقه را به عقيده وهابيت در آورد. او اراضى خرج و تهامه و شهرهاى مجمعه و حرمه و بُرَيْدَه را تصرف كرد و در جنگ با غالب بن مُساعد شريف مكه، به پيروزى رسيد.

وى با حمله به جبل شَمَّر و حايل و قصيم، آن نواحى را نيز به تصرف درآورد و با قتل عام هاى بسيار، اعراب سراسر عربستان را مرعوب و فرمانبردار خود ساخت.

گسترش منطقه حكومتى و تصاحب اموال قبايل، نه تنها هزينه ارتش و بودجه كشور جديد سعودى را فراهم مى ساخت، بلكه موجى از ثروت و رفاه را با خود به ارمغان آورد. فتح مكه، مدينه و طايف نيز شهرت وى را افزون ساخت. وى برابر فتواى وهابيان مشاهد متبركه و قبّه قبور ائمّه را ويران كرد و پس از تصرف حجاز، بحرين و چند امارت ساحلى خليج فارس را نيز تحت سلطه خود در آورد.

در عهد عبدالعزيز منطقه عَسير و تهامه، حجاز، عُمان، احساء، قطيف، زياره و بحرين، وادى الدّواسِر، خَرْج، مُحْمِل وَشْم، سُدَيْر، قَصيم، جبل شَمَّر، مَجْمَعَه، مَنيح، بِيشَه، رَنيّه، و تُرابه، تحت تصرف وهابيان در آمد؛ در آن دوران انگليسى ها خاندان سعودى را به رسميت شناختند و با سعوديان رابطه دوستى برقرار كردند.

در اواخر امارت عبدالعزيز، محمد بن عبدالوهاب در سن نود و يك

ص: 91

سالگى- و به قول «ابن بِشْر» مورخ نجدى در نود و هشت سالگى درگذشت.

به سال 1203 ه. ق./ 1788 ميلادى به حكم ابن عبدالوهاب، در دوران عبدالعزيز، فرزندش سعود از سوى پدر به ولايت عهدى منصوب شد.

در تابستان 1218 ه. ق. 1803 م، ناگاه مردى در كسوت درويشان از پشت سر بر عبدالعزيز هشتاد و سه ساله پس از سى و نه سال حكومت حمله كرد و كارد خود را تا دسته در پشت او فرو برد و او را به قتل رساند.

وهابيان بر آن مرد حمله برده، سرش را بريدند. (1) 55

ص: 92

سعود در سال 1221 ه. ق. خورد، پذيرفت كه قبور ائمه را در بقيع و ساير مشاهد و مزارات متبرّكه را در مكه و مدينه با خاك يكسان كنند و استعمال دخانيات را حرام اعلان نمود و مذهب وهابيت را در حجاز رسميت داد، اما او و ساير بزرگان حجاز نيز در نهان با دربار اسلامبول مكاتبه داشتند و براى نجات كشور خود مى كوشيدند.

دربار اسلامبول، محمد على پاشا حكمران مصر را مأمور كرد لشكرى مجهّز به عربستان اعزام كند و سعوديان را سركوب كند، در حالى كه ارتش مصر به سوى نجد در حال پيشروى بود، سعود در سن شصت و شش سالگى در درعيه به بيمارى سرطان روده درگذشت.

با مرگ سعود بن عبدالعزيز، پسرش ابراهيم (1235 ه. ق.) به امارت درعيّه رسيد ولى چون بين او و عمويش عبداللَّه بن عبدالعزيز بر سر جانشينى پدر اختلاف افتاد، در نتيجه نزاع داخلى، حكومت آل سعود ناتوان و ضعيف گرديد.

ص: 93

محمد على پاشا كه از پيروزى ارتش خود اطمينان حاصل كرده بود به قاهره برگشت و طوسون را با عده كافى و توپخانه قوى روانه نجد ساخت.

طوسون بدون هيچ مانعى تا قلعه رس- دويست و هفتاد كيلومترى شمال شرقى مدينه- پيش رفت ولى در آنجا با مقاومت شديد وهابيان روبه رو شد و با دادن تلفات بسيار نتوانست به پيشروى ادامه دهد. ناچار به پيشنهاد وهابيان تن به ترك مخاصمه داد و به قاهره بازگشت.

محمد على پاشا از عملكرد فرزندش طوسون به سبب ضعفى كه نشان داده بود خشمگين گشت و او را توبيخ و از امارت معزول كرد و پسر ديگرش ابراهيم پاشا را مأمور تسخير نجد ساخت. ابراهيم با لشكرى تازه نفس به نجد رفت و خود را به درعيّه رسانده، پايتخت آل سعود را به محاصره در آورد و با آتش سنگين توپخانه مقاومت وهابيان را در هم شكست.

در اين درگيريها، پايتخت سعوديان به آتش كشيده شد و شهر با خاك يكسان شد و بيشتر علماى وهابى و امراى سعودى نيز كشته شدند.

ص: 94

تبعيد شدند. (1) 56 نتيجه لشكركشى مصريان به عربستان، ويران شدن كشور وسيع عبدالعزيز و فرزندش سعود و انقراض سلطنت خاندان سعودى بود.

از سوى ديگر، اين لشكركشى، نفوذ فرهنگ غربى و باز شدن پاى اروپاييان به عربستان را در پى داشت؛ يك سال بعد از سقوط درعيّه (1236/ 1820) ارتش انگليس در بحرين مستقر شد و نفوذ آن دولت، در خليج فارس توسعه يافت.

پيامد ديگر اين لشكركشى، برخاستن موج پان عربيسم در ميان اعراب بود؛ بعد از اين پيروزى بر آل سعود، فكر ناسيوناليزم عربى در سر شريف حسين و محمد على پاشا پيدا شد. پس از تصرف سوريه، كشور خديوى مصر را مستقل اعلام كرد. اين تفكر در قرن بيستم منشأ تحولات شگرفى در خاورميانه گرديد.

ص: 95

ص: 96

رياض را باز پس گرفت و مشارى را به قتل رسانده، خود به جاى او به تخت نشست.

چون اخبار اين حوادث به محمد على پاشا رسيد، اميرى به نام خورشيدپاشا را مأمور تصرف نجد كرد. وى رياض را گشوده، جمعى از وهّابيان را به قتل رساند و فيصل بن تركى را با دو پسرش عبداللَّه و محمد و دو برادرش و جمعى از پسر عموهايش در بند كرد و به قاهره تبعيد نمود.

ص: 97

ارتش خود را از جزيرةالعرب فراخواند.

پس از فراخوانى لشكر مصر، فرصت جديدى براى آل سعود فراهم گرديد. آنان با غنيمت شمردن اين فرصت، به اقداماتى دست يازيدند كه به آن اشاره مى شود:

ص: 98

كرده، آن را به بصره ضميمه نمود.

ص: 99

از سوى ديگر ابن رشيد كه نقشه حكومت بر سراسر نجد را در سر مى پروراند و در سال 1306 ه. ق. با قتل پنج نفر از برادر زادگان خود، بر ديگر مدعيان خاندان آل رشيد نيز غلبه كرده بود، در نظر داشت با دست اندازى به اطراف، قدرت خود را توسعه بخشد، فرصت را غنيمت شمرده، به بهانه آزادسازى ملك عبداللَّه، رياض را تصرف نمود و ملك عبداللَّه را از زندان بيرون آورده، به همراه برادرش عبدالرحمن به عنوان اسير به حائل فرستاد و سالم بن سهبان را به امارت رياض منصوب كرد.

پس از مدتى، بر اساس تقاضاى اسيران، ابن رشيد موافقت نمود تا عبداللَّه و برادرش به رياض بازگردند و در آنجا اقامت گزينند. امير عبداللَّه پس از بازگشت به رياض به فاصله كوتاهى در سال 1307 ه. ق. در گذشت.

امير رياض كه همواره مراقب عبدالرحمن بود، در يكى از روزها براى ديدار به كاخ وى رفت، عبدالرحمن فرصت را غنيمت شمرده، به ياران خود اشاره نمود، آنان در يك حمله برق آسا، همراهان ابن سهبان را كشته، او را دستگير و زندانى ساختند. مردم رياض همين كه از آن رويداد مطلع شدند، تصور نمودند كه دوباره آل سعود به قدرت بازگشته، بدين رو با عبدالرحمن بيعت كردند. بدينسان ابن فيصل براى بار دوم در رياض قدرت يافت.

ص: 100

گشت و به بيرون شهر آمد. در درگيرى دو سپاه، ابن رشيد با اجراى تاكتيكى حساب شده، نخست با همراهانش پا به فرار گذاشتند ولى در منطقه اى مناسب كمين نموده، همين كه سپاهيان سعودى كه به تعقيب آنان مى پرداختند به آنجا رسيدند، به سختى بر آنان تاختند و آنها را تار و مار ساختند. عبدالرحمن به رياض گريخت. ابن رشيد بلافاصله رياض را محاصره نمود؛ مردم رياض كه بر اثر شكست و محاصره دچار سختى و رنج فراوان شده بودند، از او خواستند تا به حكومت آل رشيد تن در دهد.

عبدالرحمن كه اوضاع را نامساعد ديد، رياض را ترك نمود. (1) 59 وى پس از ترك رياض، ابتدا به يكى از قبايل عجمان پناه برد، امّا زندگى ميان آن اعراب را براى خود و خانواده اش ناامن و پرخطر ديد، سپس به بيابانهاى «الربع الخالى»، رفته، چند ماهى را ميان قبيله «بنى مُرَّه» گذراند. او كه دل از امارت برگرفته بود، نجد را ترك گفته، رهسپار قطيف و احساء گرديد. در احساء استاندار عثمانى به او پيشنهاد اطاعت كرد تا حكومت رياض را باز يابد، امّا وى نپذيرفت و وارد كويت شد. شيخ كويت ابتدا به او اجازه اقامت در خاك خود را نداد و عبدالرحمان ناگزير چندى در قطر بسر برد ولى بعد از چندى با موافقت مقامات عثمانى به كويت بازگشت و ده سال با عسرت بسيار در آنجا بسر برد و بدينسان دولت دوم سعودى نيز به دست خاندان آل رشيد منقرض گشت.

ابن رشيد نيز به سال 1315 در حايل وفات نمود ولى حاكميت آل رشيد توسط جانشينان وى ادامه يافت.

ص: 101

ص: 102

آن مى آزمودند.

عبدالعزيز كه در جريان مذاكرات سياستمداران مختلف با پدرش حضور مى يافت، گاه به فكر استمداد از بريتانيا مى افتاد؛ همان راهى كه شيخ مبارك الصباح امير كويت قبلًا تجربه نموده، كشتيهاى انگليسى را براى حمايت خود به ساحل كويت كشانده بود و گاه جمع آورى نيرو و حمله به آل رشيد را مورد ارزيابى قرار مى داد؛ زيرا يك بار شيخ مبارك الصباح در سال (1318 ه. ق./ 1900) به رياض حمله برد، ولى در برابر حريف به سختى مغلوب شده. همچنين دگر بار پدرش عبدالرحمان نيز در ايام اقامت در كويت، بخت خود را براى حمله به عشاير قحطانى و جنگ با آل رشيد براى پس گرفتن رياض آزموده و شكست خورده بود.

عبدالعزيز كه ديگر تحمل زندگى محقر و كويت را نداشت، هم اين كه به مرز بيست سالگى نزديك شد، تصميم گرفت به هر قيمت شده پايتخت خانوادگى را از آل رشيد بازستاند؛ او پس از انديشه بسيار، نقشه اى جسورانه براى فتح رياض كشيد و فكر خود را با پدرش و شيخ مبارك الصباح امير كويت در ميان نهاد. ابتدا هر دو مخالفت كردند بويژه شيخ مبارك الصباح كه ضرب شست ابن رشيد را چشيده بود، او را از اين اقدام پرخطر برحذر داشت. امّا عبدالعزيز آن قدر اصرار ورزيد تا هر دو را موافق ساخت. شيخ كويت چند شتر و تعدادى سلاح و مقدارى آرد و روغن و شكر و قهوه و خرما در اختيار او گذاشت.

عبدالعزيز همراه نوزده تن از خويشان و دوستان؛ از جمله برادرش

ص: 103

محمد و پسرعموهايش عبداللَّه بن جَلوى و عبدالعزيز بن مساعد به سوى سرزمين نجد به راه افتاد. براى يافتن يارانِ كارآمد چند ماهى ميان اعراب جستجو كرد، امّا جز بيست جوان ماجراجوى قابل اعتماد كسى را نيافت.

اين جمع چهل نفرى به سوى رياض عزيمت كردند و در زمستان سال 1319 ه. ق./ 1901، از ميان عشاير احساء و نجد گذشته، شبانه خود را به منزلى نزديك آن شهر رساندند.

عبدالعزيز كه تا آن ساعت نقشه جسارت آميز خود را براى ياران همراه فاش نساخته بود، به ده تن از ايشان فرمان داد تا در آن منزل بمانند و از شتران، وسايل و خواربارى كه داشتند محافظت كنند و به ايشان گفت: «اگر تا بيست و چهار ساعت ديگر نيامدم شما به كويت برگرديد.» سپس با بيست و نه جوان شجاع، شبانه به صورت پياده به سوى قلعه رياض كه «المُصْمَك» نام دارد به راه افتادند. همه افراد اين دسته به شمشير مسلح بودند و برخى از آنان تپانچه هم داشتند.

در آن دوران حاكمى كه از سوى ابن رشيد بر رياض حكم مى راند، عَجْلان نام داشت؛ او شبها را درون قلعه رياض به سر مى برد و صبح زود براى صرف صبحانه به خانه خود، كه ديوار به ديوار قلعه بود، مى رفت.

عبدالعزيز و همراهان با تدبيرى ماهرانه، ابتدا به خانه اى كنار خانه عجلان وارد شدند و بعد آهسته از ديوار بالا رفته، به خانه وى ريختند. به دستور عبدالعزيز، دو همسر عجلان كه در آن خانه خفته بودند، در اتاقى بازداشت شدند. يكى از آن دو از وابستگان آل سعود بود و اطلاعات سودمندى در اختيار ايشان گذاشت.

عبدالعزيز و همراهان آن شب تا صبح بيدار ماندند و سپيده دم با

ص: 104

شمشيرهاى آماده، پشت دروازه مَصْمَك موضع گرفتند؛ همين كه عجلان دروازه قلعه را گشود، عبدالعزيز سعودى و همراهانش را منتظر ديد. او با شتاب برگشت تا دروازه را ببندد، اما سعوديان به او مجال ندادند و وارد قلعه شدند.

در دالان قلعه، جنگ خونينى درگرفت كه به پيروزى مهاجمان منتهى شد؛ در اين نبرد غافلگيرانه كسى از سعوديان كشته نشد، امّا عجلان و هشتاد نفر از محافظان قلعه گر چه به سختى مقاومت كردند، ولى به دليل غافلگير شدن كشته شدند. و قلعه مصمك به تصرف عبدالعزيز درآمد. هنوز اثر حربه ابن جلوى پسر عموى عبدالعزيز كه به طرف عجلان پرتاب كرد و به خطا به دروازه خورد، بر درب اين قلعه باقى است.

بدين ترتيب شهر رياض روز چهارشنبه چهارم شوال 1319 ه. ق.

برابر با دوازدهم ژانويه 1902 م به تصرف عبدالعزيز بن عبدالرحمان درآمد و تمامى اموال، سلاح ها، اسبان و شتران ابن رشيد به دست اين امير زاده سعودى افتاد.

وقتى اهل رياض خبر سقوط مَصْمَك و قتل عجلان و يارانش را شنيدند، دسته دسته به عبدالعزيز روى آوردند و بدينسان براى بار سوم سلطنت آل سعود در رياض بر پا شد.

عبدالعزيز ارتش عثمانى را، كه به يارى آل رشيد آمده بود، در محلّ «شِنانه» در هم شكست و در سال 1324 ه. ق./ 1906 سپاه آل رشيد را در محلّ «روضه مُهَنّاء» شكست قطعى داد.

پس از غلبه بر ارتش رشيديان سراسر نجد تسليم وى شدند.

ص: 105

عبدالعزيز اعراب كويتى را كه به تحريك شيخ مبارك الصباح و عثمانيها به جنگ وى آمده بودند شكست داد.

در سال 1330 ه. ق./ 1912 برنامه اسكان اعراب صحراگرد و تأسيس واحدهاى رزمى نوين را در نجد و قصيم آغاز كرد و از ميان جوانان تندخو و شجاع صحرا، گاردى با انضباط و معتقد به مذهب حنبلى وهابى به نام «اخوان» به وجود آورد. آنان ضمن كار كشاورزى، احكام دين و فنون جنگ صحرايى را فرا مى گرفتند، و تا آخرين نفس در جنگها پايدارى كرده، در راه تبليغ عقيده وهّابيت تا آخرين قطره خون جانفشانى مى كردند.

عبدالعزيز با تكيه بر تشكيلات «اخوان» كه امروز گارد ملى ناميده مى شوند، قدرت خود را بسط داده، فتوحات بسيارى نمود.

او در سال 1331 ه. ق./ 1913 استان احساء و قطيف و هُفوف و سراسر منطقه شرقى عربستان را از تركان عثمانى گرفت و ضميمه قلمرو خويش ساخت و به تدريج تا سال 1339 ه. ق./ 1921 اراضى شمالى عربستان را نيز به تصرف خود درآورد.

انگلستان كه مى خواست دولت هاى كوچك را همواره به حال عدم اعتماد متقابل نگه دارد و با اين حيله، نفوذ خود را در جهان اسلام بگستراند، از يك سو در خلال جنگ جهانى اول، عبدالعزيز را به عنوان حكمران مستقل نجد به رسميت شناخت و كمك مالى فراوانى هم به او نمود. (1) 60 و از سوى ديگر به اميران مكه وعده تشكيل يك كشور پادشاهى

ص: 106

بزرگ عربى را داد كه كشورهاى سوريه، عراق و فلسطين را در بر گيرد؛ شگفت آن است كه در همين زمان طى اعلاميه مشهور «بالفور» فلسطين را به يهوديان وعده نمود.

اكنون با آن زمينه سازى، وقت آن بود كه انگلستان، دولت رياض و حجاز را به جان هم بيندازد؛ لذا به عبدالعزيز پيشنهاد كرد كه شريف حسين امير مكه را از حجاز بيرون راند، شريف حسين نيز با غرور و نخوتى كه داشت، از حج گزاردن مردم نجد جلوگيرى كرد و بدينسان روابط رياض و حجاز به تيرگى گراييد.

هاشميان حجاز كه بيشتر از صحراهاى خشك عربستان، به وعده بريتانيا در مورد حكومت بر منطقه هلال خصيب مى انديشيدند، به آسانى از خطر توسعه تدريجى حاكميت آل سعود بر تمام مناطق اين كشور چشم پوشيدند و همين چشم پوشى بود كه به آل سعود امكان داد، بدون درد سر، بيشتر شبه جزيره را تسخير كنند.

عبدالعزيز كه مصمّم به تسخير حجاز شده بود، در سال 1341 ه. ق./ 1923 م. شورايى از علماى وهّابى در رياض تشكيل داد تا نظر خود را در باره حرمين و حكومت شريف حسين بيان كنند. اين شورا به اتفاق آرا شريف حسين و دولت او را محكوم كردند و فتوا دادند كه عبدالعزيز شايسته ترين فرد براى اداره امور حرمين است. رأى اين شورا مقدّمه حمله وى به حجاز و تصرّف آن را فراهم ساخت.

عبدالعزيز در سال 1342 ه. ق./ 1924 م. لشكرى بزرگ به حجاز برد و

ص: 107

بعد از كشتارهاى طائف و مدينه، ملك حسين، شريفِ مكّه را كه به نفع فرزندش على كناره گيرى كرده بود، شكست داد و شهر مقدس مكّه و مدينه و ساير بلاد حجاز را تصرف كرد.

در اين زمان انگليسى ها در نيرنگ تازه خود تصميم گرفتند قسمت هايى از شبه جزيره را از چنگ سعودى ها در آورده، به ملك عبداللَّه پادشاه اردن ببخشند و بدين طريق گره تازه اى بر منازعات خونين اعراب بيفزايند؛ يگان هايى از ارتش اردن به حجاز فرستاده شد كه بر منطقه معان- عقبه دست انداخت. پس از اين حمله بريتانيا در نوامبر 1925 م. انعقاد پيمان با اردن خاورى را به فرمانرواى سعودى تحميل كرد.

بر اساس اين پيمان، رياض از دشتى كه نجد و سوريه را به هم وصل مى كرد، چشم پوشيده و آن را به اردن خاورى واگذار نمود.

در همين سال با فشار انگلستان، پيمان ديگرى با عراق منعقد نمود كه حق داورى در باره اختلافات مرزى نجد و عراق به دولت انگلستان واگذار گرديد. در برابر اين دو پيمان، انگلستان كمك مالى خود به فرمانرواى تازه حجاز شريف على را قطع نمود.

سعوديان در سال 1926 م. امير حسن را از عسير بيرون راندند. جانشين او با عبدالعزيز پيمان بست و تعهد سپرد كه عسير را وارد پيمانهاى مخالف وهابيان نكند اما پس از چهار سال امير تازه عسير هم از ميان برداشته شد و عسير ايالتى از كشور آل سعود گرديد.

ابن سعود روز بيست و سوم جمادى الثانى 1344 برابر هشتم ژانويه 1926 از اهالى مكه خواست كه با او به عنوان «پادشاه حجاز و نجد» بيعت كنند.

ص: 108

بعد از فتح حجاز وى به فكر رهبرى جهان اسلام و تشكيل وحدت اسلامى و وحدت عربى افتاد. بعد از جنگهاى سختى كه در سال 1353 ه. ق. با حسن ادريسى فرمانرواى تهامه و امام يحيى حاكم يمن كرد، آن دو نيز عملًا مطيع ابن سعود شدند. (1) 61 آرى عبدالعزيز طى نيم قرن در پناه شمشير خود، قدرتهاى كوچك و بزرگ مناطق عربستان را در هم كوبيد و با قلع و قمع مخالفان به تحكيم مبانى سلطنت خويش پرداخت.

عبدالعزيز در تاريخ هفدهم جُمادى الاولى سال 1351/ هجدهم دسامبر 1939 به موجب فرمانى نام كشور خود را «المملكة العربية السعوديه» گذاشت و پايتخت آن را شهر رياض قرار داد.

به امر وى پرچم كشور سعودى با زمينه سبز، بر فراز يك شمشير، كلمه شهادتين به رنگ سفيد طراحى گرديد كه همچنان بدون تغيير، پرچم رسمى اين كشور است؛ اين پرچم به احترام شهادتين هرگز نيمه افراشته نمى شود.

او در شانزدهم محرم 1353 برابر 11 مه 1933 پسرش سعود سوم را وليعهد خويش ساخت.

در تاريخ دوم ربيع الاوّل 1364 برابر با 15 فوريه 1945 در سفرى به مصر با فاروق پادشاه مصر و روزولت رييس جمهور آمريكا ملاقات و مذاكره كرد. افزون بر آن در اين سفر با شُكرى القوّتلى رييس جمهور سوريه و با وينستون چرچيل نخست وزير و انتونى ايدن وزير خارجه

ص: 109

انگلستان نيز ديدار و گفتگو كرد. (1) 62

ص: 110

پادشاهى مى رسند.

ص: 111

در اين دوران به علت رشد قيمت نفت، درآمد نفتى و ثروت عربستان به نحو چشمگيرى افزايش يافت. وى تا جريان تحريم نفتى اعراب بر ضدّ حاميان اسراييل، با دولت آمريكا و انگليس و ديگر كشورهاى غربى صميميّت بسيار داشت. براى امنيت كشور و رفاه حال حجاج بيت اللَّه گام هاى نسبتاً خوبى برداشت و نسبت به شيعيان و ساير مسلمانان غير وهابى رفتارى مسالمت آميز داشت. براى پيشرفت تمدن و صنعت و فرهنگ كوشش بسيار كرد و امنيت و رفاه را تا دورترين نقاط صحرا امتداد داد.

ملك فيصل در جنگ اعراب و اسرائيل، در سال 1967 م. نيروهاى سعودى را براى مدد رسانيدن به اردن به آن سرزمين گسيل داشت.

وى همچنين با شركت در تحريم نفتى اعراب بر ضدّ حاميان اسراييل، صدور نفت را به طور موقت به غرب قطع كرد كه اين تحريم در جنگ هاى سال 1973 م/ 1393 ه. ق. نيز تا حدودى تكرار گرديد. در سال 1975 ميلادى فيصل به دست يكى از شاهزادگان سعودى كشته شد.

برخى از تحليل گران، قتل او را نه بر اثر اختلافات داخلى خانوادگى؛ بلكه به دليل شركت وى در تحريم نفتى بر ضدّ غرب ارزيابى كرده اند. (1) 63

ص: 112

باشد، به سال 1402 ه. ق. در گذشت.

ص: 113

ص: 114

ص: 115

ص: 116

حكومت در فرزندان پادشاهِ بنيانگذار؛ عبدالعزيز بن عبدالرحمن بن فيصل آل سعود و فرزندانش موروثى است و با صالحين آنان براى حكومت بر مبناى كتاب اللَّه و سنت پيامبر بيعت مى شود.»

بر طبق اصل 24 قانون اساسى، اين كشور داراى سه قوه به شرح ذيل است:

«قواى دولت بر سه قوه استوار است: قوه قضائيه، قوه مجريه و قوه مقننه؛ اين سه قوه در انجام وظايف خود بر مبناى اين قانون و ديگر قوانين، هماهنگى به عمل مى آورند و پادشاه مرجع تمام اين قوا مى باشد.»

ص: 117

مسايل كلّى حكومت، همچون ترسيم خطوط كلى سياست داخلى و خارجى نقش دارد. اگر چه نمى توان از لحاظ سلسله مراتب، اين مجلس را بالاتر از قدرت شاه دانست، ولى مى توان گفت قدرت اين شورا با قدرت پادشاه رابطه معكوس دارد؛ يعنى هر چه قدرت پادشاه بيشتر باشد، اين شورا بيشتر جنبه مشورتى و تشريفاتى پيدا مى كند و هر گاه پادشاه ضعيف باشد، اين مجلس مشورتى، نقش قوى ترى ايفا مى كند؛ در سال 1965 م. با رأى اين مجلس، ملك سعود تحت عنوان عدم لياقت عزل و ملك فيصل به عنوان پادشاه نصب گرديد. ولى در اغلب موارد نقش اين مجلس، مشورتى بوده است. در سال هاى اخير اين مجلس فعال تر شده و براى خود آيين نامه داخلى نيز به تصويب رسانده است.

ص: 118

در دوره دوم 1996 م با عضويت 91 نفر و در سومين دوره 2001 م با عضويت 120 نفر تشكيل شد. به فرمان وى قانون مربوط به مجلس شورا كه در برگيرنده 30 اصل است، به تصويب رسيد كه مفاد برخى از اصول مهم آن چنين است:

«مجلس شورا از يك رييس و شصت عضو كه پادشاه آنان را از ميان اهل علم و تجربه برمى گزيند، تشكيل مى گردد و تمام حقوق اعضا و وظايف آنان در تمام زمينه ها به دستور پادشاه تعيين مى شود»

«رئيس مجلس شورا و معاون و دبير كل مجلس و بركنارى آن به دستور پادشاه انجام مى پذيرد و حقوق و وظايف آنان توسط فرمان پادشاهى تعيين مى شود.»

بر اساس اصول ديگر آن، اعضاى اين مجلس بر اساس كتاب خدا و سنت رسول، در امور كشورى تصميم مى گيرند و محل تشكيل جلسات آن در رياض است. اعضاى اين مجلس از ميان شخصيت هاى علمى، مذهبى، ادارى و نخبگان به مدت چهار سال هجرى قمرى برگزيده مى شوند. انتخاب مجدد آنان مانعى ندارد. هيأت رئيسه آن از رئيس و معاونان كميسيون هاى يازده گانه تخصصّى مجلس تشكيل مى شود و البته آنان نبايد مناصب سياسىِ رسمى داشته باشند. اعضاى مجلس در سه محور زير تلاش دارند:

الف- رعايت مصالح جامعه عربستان ب- ايجاد وفاق ملى و وحدت بين طوايف و طبقات اجتماعى ج مراعات حقوق افراد.

چنانچه ميان تصميمات مجلس مشورتى و رييس آن با مصوبات هيئت وزيران اختلاف بود، تصميم گيرنده نهايى پادشاه خواهد بود. (1) 64

ص: 119

ص: 120

تجديد نظر در مورد مسأله اى تشكيل شده باشد؛ چنانكه يك تن از اعضا حاضر نباشد، وزير دادگسترى يكى از اعضاى موقت دادگاه مذكور را به عنوان عضو دائمى معرفى مى نمايد كه امكان دارد اين فرد يا رييس محكمه تمييز دادگاه عالى يا معاون او؛ يكى از وكلاى وزارت دادگسترى يا يكى از رؤساى دادگاه عمومى در مكه، مدينه، رياض، جده باشند. به جز جلسه فوق، جلسه اى كه جهت رسيدگى به مسائلى كه از طرف وزير دادگسترى به ديوان عالى ارجاع شده است شركت و حضور كليه اعضا لازم است و در صورتى كه عضوى در جلسه حاضر نباشد، وزير دادگسترى يك نفر از محكمه تمييز را به عنوان عضو اين دادگاه منصوب مى نمايد. تصميم ديوان عالى به عنوان رأى نهايى تلقى مى شود و حكم صادره جهت اجرا به دايره مربوط ارسال مى شود.

ص: 121

دادگاه حاضر باشند. در صورتى كه به حكم صادره توسط دادگاه عالى نيز اعتراض شود، پرونده به ديوان عالى ارجاع داده مى شود و آن ديوان موظف است كه ظرف يك ماه پرونده را بررسى و حكم قطعى را صادر نمايد.

ص: 122

مذكور پس از بررسى شكايت، به طور يك جانبه حكم صادر مى كند. امّا اين حكم تا وقتى كه از طرف محكمة التمييز دادگاه عالى تأييد نشود، قابل اجرا نمى باشد. اگر متشاكى قبل از انقضاى مهلت دوم در دادگاه حاضر شود مى تواند از حق خود دفاع نمايد.

ص: 123

در كشور عربستان، پادشاه رييس قوه مجريه و هيئت وزيران است و پست نخست وزيرى را بر عهده دارد. پس از شاه، عالى ترين قدرت اجرايى، هيأت وزيران مى باشد.

ص: 124

هيئت رقابت و تحقيق و .... در هيئت وزيران شركت مى كنند.

اعضاى هيأت وزيران از سه دسته تشكيل يافته اند:

الف: گروه شاهزادگان؛ اين گروه وزارتخانه هاى دفاع، خارجه، كشور و ارگانهاى حساس حكومتى را در اختيار دارند.

ب: گروه تكنوكراتها؛ اين دسته مديريت وزارتخانه هاى تخصصى را بر عهده دارند.

ج: گروه سنت گرايان مذهبى؛ اين گروه كه اغلب از نوادگان شيخ محمد بن عبدالوهاب بنيانگذار مذهب وهابيت و از خانواده او هستند، در بيشتر اوقات تصدى وزارتخانه هاى فرهنگى، آموزشى و قضايى را بر عهده دارند.

هيأت وزيران در برابر پادشاه مسؤول بوده و شاه تا 30 روز بعد مى تواند مصوبات هيأت دولت را لغو كند. در حال حاضر هيأت وزيران هر هفته به رياست پادشاه يا وليعهد تشكيل مى شود و محل تشكيل جلسه آن در رياض، كاخ «اليمامه» و در جده، كاخ «السلام» مى باشد.

استانداران يا اميران مناطق:

پس از هيئت دولت، عالى ترين مقام اجرايى در هر منطقه/ استان، اميران آن مناطق مى باشند؛ كشور عربستان به سيزده استان تقسيم شده است كه از سوى پادشاه در رأس هر استان، يكى از اعضاى خانواده سلطنتى به عنوان «امير» آن منطقه منصوب مى گردد. امير كه وظيفه اجراى سياست كلى و امور اجرايى را به عهده دارد، از اختيارات تام برخوردار است.

ص: 125

1- ديوان محاسبات عمومى اين ديوان در سال 1953 (1373 ه. ق.) به قصد نظارت بر اموال دولتى و چگونگى هزينه نمودن آنها و خدمات اجتماعى وزارتخانه ها تأسيس شد.

2- ديوان خدمات شهرى كه تدوين قوانين، سياست گذارى و نظارت در مورد خدمات شهرى را بر عهده دارد.

3- سازمان امور استخدامى: در سال 1964 م مطابق 1380 ه. ق.

براى اصلاح ادارى و كشورى و تحقيق در اين امور بوجود آمد.

4- اداره آمار عمومى: اين تشكيلات كه زير نظر وزارت امور مالى و اقتصادى مى باشد، به منظور آمارگيرى جمعيتى و تنظيم اطلاعات در اين خصوص تأسيس شد.

5- سازمان محيط زيست و هواشناسى اين سازمان براى افزايش اطلاعات مطلوب آب و هوا براى نيروهاى مسلح، مراكز مهم صنعتى هواپيمايى كشورى و نظارت بر امور جوّى، حفظ محيط زيست در كشور و بحر احمر و خليج فارس، همچنين انتشار جزوات و نشريات در امور مذكور براى استفاده در دواير دولتى و استفاده كارشناسان از اين مطبوعات تأسيس شده است.

6- هيئت عربى سعودى استاندارد (المواصفات والمقاييس) اين مؤسسه در سال 1972 م 1392 ه. ق. براى كنترل توليد و مصرف بنيان نهاده شده است.

7- مؤسسه عمومى مخارج و هزينه ها: اين تشكيلات براى بررسى خدمات عمومى و مطالبات و نيازهاى آينده كشور و بر طرف

ص: 126

ساختن موانع و مشكلات مربوط به عمران راهها و ساختمانها بوجود آمده است. (1) 65

ص: 127

موشك انداز، اژدر افكن، مين جمع كن و يدك كش و هواپيماهاى جنگى پيشرفته 15 و 16 و هلى كوپترهاى آپاچى بوده و از تفنگداران دريايى نيز برخوردار است. برابر آمار موجود تعداد افراد نيروهاى مسلح 106000 نفر (73000 نيروى زمينى، 11000 نيروى دريايى، 18000 نيروى هوايى و 4000 نفر نيروى ضد هوايى) مى باشد.

علاوه بر نيروهاى چهارگانه ارتش، اين كشور از يك گارد ملى (حرس وطنى) به رياست امير عبداللَّه وليعهد عربستان برخوردار است كه بازماندگان سازمان «اخوان» عبدالعزيز مى باشند. گارد ملى اكنون بيش از 75000 نفر عضو دارد كه 55000 نفر آنان عضو فعال و 20000 نفر از نيروهاى داوطلب قبايل مى باشند. (1) 66 اين گارد در دهه هاى اخير نوسازى و به سلاح هاى سنگين و هلى كوپتر مجهز شده است.

هم اكنون اين كشور بالغ بر 31 ميليارد و 900 ميليون دلار سلاح و تجهيزات نظامى در اختيار دارد و با صرف هزينه اى بالغ بر 7 ميليارد و 300 ميليون دلار براى خريد تسليحات در سال 2000 ميلادى، در رأس كشورهاى خريدار اسلحه در جهان قرار گرفت. علاوه بر آن، اين كشور قراردادهاى نظامى ديگرى نيز به ارزش 18 ميليارد و 800 ميليون دلار با كشورهاى غربى بويژه آمريكا منعقد نموده است.

درجات نظامى اين كشور از عالى به پايين عبارت است از: فريق اول/ ارتشبد، فريق/ سپهبد، لواء/ سرلشكر، عميد/ سرتيپ، عقيد/ سرهنگ تمام، مقدّم/ سرهنگ دوم، رائد/ سرگرد، نقيب/ سروان،

ص: 128

ملازم اول/ ستوان يكم، ملازم ثانى/ ستوان دوم، ملازم ثالث/ ستوان سوم و جندى/ سرباز.

ص: 129

سوسياليسم خوددارى كرد.

پس از فروپاشى شوروى و پايان جنگ سرد، عربستان به موازات تركيه، فعاليت هاى بسيارى در جمهورى هاى مسلمانِ تازه استقلال يافته شوروى سابق، آغاز نمود كه مهمترين هدف آن انتشار انديشه هاى وهابيت در اين كشورهاست.

همچنين روابط عربستان با روسيه نيز رو به گسترش نهاده است؛ در پى ديدار اخير وزير خارجه عربستان از روسيه، اولين كميسيون مشترك همكاريهاى مشترك دو كشور تشكيل گرديد و اخيراً در مسكو سمينارى به مناسبت هفتادمين سالگرد ديدار ملك فيصل از شوروى سابق برگزار شد كه چشم انداز نوينى در ارتقاى سطح روابط را جلوه گر مى سازد.

در ارتباط با چين، على رغم خريد برخى از موشك هاى ميان برد در سال هاى اخير و گشودن بازار پر رونق خود به روى كالاهاى ارزان قيمت آن كشور، روابط به سطح بسيار مناسبى ارتقا نيافته است.

ص: 130

بر اساس همين سياست است كه علاوه بر كمك هاى رسمى به دولتها، عربستان از طرفداران مسلك وهابى در كشورها، حمايت نموده و مخارج فعاليت هاى آنها را پرداخت مى كند.

بر اساس همين سياست است كه در زمينه امور مذهبى ساخت مساجد مجلل، تربيت و اعزام ائمه جماعات وهابى مسلك، چاپ و انتشار قرآن و كتب مذهبى در شمارگان بسيار بالا مد نظر قرار گرفته است.

بر اساس همين سياست است كه:

* كشورهاى مسلمان آفريقايى؛ نظير سومالى، مراكش، چاد، نيجر، مالى، سنگال و موريتانى به علت نيازهاى مالى از كمكهاى عربستان برخوردارند و يا نفت ارزان دريافت مى كنند.

* در بحران تجاوز عراق به كويت نخست سياست كنترل بحران و حل اختلاف بين عراق و كويت را در پيش گرفت ولى در نهايت در برابر عراق موضع گرفته، قسمت اعظم هزينه لشكر كشى آمريكا و هم پيمانان غربى اش را بر عهده گرفت. (1) 67* در جريان پيروزى مردم مسلمان الجزاير در انتخابات پارلمانى، در همسويى با كشورهاى غربى از رژيم كودتا حمايت كرد.

* در جنگ خليج فارس و يورش عراق به كويت، به دليل حمايت يمن از صدام، روابط اين دو كشور به وخامت گراييد و رژيم سعودى علاوه بر

ص: 131

قطع كمك هاى خود به يمن كارگران آن كشور را از عربستان اخراج كرد.

گفتنى است عربستان با چند كشور همسايه خود؛ با يمن بر سر منطقه نجران و جيزان، با كويت و عراق بر سر مناطق بى طرف بينابين، با قطر بر سر قطع بزرگراه دوحه- ابوظبى داراى اختلافات مرزى بوده است كه با تلاش گسترده كشورهاى ديگر از طريق گفتگو و پيمان هاى جديد در بسيارى از موارد حل شده است.

عربستان در سال 1981 م. طى قراردادى با عراق، به اختلافات مرزى مبهم ديرين بر سر مرز طولانى مشترك دو كشور پايان داد. اين توافق در حالى صورت مى گرفت كه رياض و بغداد در زمينه هاى سياسى و عقيدتى هيچ گاه تفاهم نداشتند.

لازم به ذكر است پس از حادثه 11 سپتامبر، تغييراتى در سياست هاى عربستان نسبت به همسايگان و كشورهاى اسلامى پديد آمده است.

ص: 132

اعراب در سال 1967.

ماده دو: برچيده شدن همه آباديهاى يهودى نشين در سرزمينهاى اشغالى.

ماده سه: تضمين آزادى مذهب در سرزمين هاى مقدس فلسطين.

ماده چهار: شناسايى حقوق فلسطينيان در مورد بازگشت و پرداخت غرامت به كسانى كه مايل به مراجعت نيستند.

ماده پنج: كرانه باخترى رود اردن (كه در حال حاضر تحت اشغال رژيم اشغالگر قدس است) براى يك دوره انتقالى چند ماهه زير نظر سازمان ملل قرار گيرد.

ماده شش: طرح تأسيس يك كشور فلسطينى كه پايتخت آن قدس باشد.

ماده هفت: صلح و ادامه حيات همه كشورهاى خاورميانه.

ماده هشت: تضمين سازمان ملل و گروهى از كشورهاى عضو براى اجراى پيمان.

اين طرح كه در آن هيچ گونه تضمينى جهت انجام تعهدات رژيم اشغالگر قدس پيش بينى نشده، با پذيرش مذاكره با رژيم غاصب اسرائيل، آن را به رسميت شناخته است؛ گرچه اين طرح در مراحل اوليه، مورد بى اعتنايى قرار گرفت ولى مذاكره رسمى با رژيم اشغالگر قدس تحقق يافت.

اخيراً به دنبال افزايش جنايات ددمنشانه اسراييل پس از حادثه يازدهم سپتامبر، امير عبداللَّه وليعهد اين كشور نيز براى خروج از بن بست صلح خاور ميانه طرحى ارائه نموده است.

ص: 133

علت درگيرى حاجيان ايرانى با اتباع سعودى همچنين اعدام يكى از حجاج ايرانى در حادثه اى ديگر، ارتباط سياسى دو كشور كاملا قطع گرديد. در سال 1326 ه. ش. پس از سفر هيئت حسن نيت عربستان، دوباره سفير ايران در مصر به صورت آكروديته در عربستان مشغول به كار گرديد. از آن پس توافقنامه هايى ميان دو كشور امضا و در مسايل اوپك همكارى هايى وجود داشت.

پس از پيروزى انقلاب، نخست روابط عادى بود ولى با برگزارى اولين مراسم برائت به سردى گراييد و با شروع جنگ تحميلى روابط به شدت تيره شد و تا سطح كاردار تنزل يافت.

در سال 1363 ه. ش. به دليل اقدامات مثبت ايران در پايان دادن به حادثه هواپيماى ربوده شده سعودى، روابط اندكى بهبود يافت، اما اقدام عربستان در كاهش قيمت نفت در سال 1365 رابطه را باز هم تيره تر كرد.

با شهادت حدود 400 تن از حجاج ايرانى در سال 1366 ه. ش، عربستان روابط خود با ايران را به طور يك جانبه قطع كرد.

پذيرش قطعنامه 598 و موضع گيرى اصولى ايران در تجاوز عراق به

ص: 134

كويت، روابط ايران و عربستان را از سال 1369 ه. ش. 1991 ميلادى وارد مرحله جديدى نمود و در پى آن سفارتخانه هاى دو كشور در فروردين سال 1370 گشوده شدند.

از سال 1370 تا 1376 را مى توان مرحله تنش زدايى و زمينه سازى روابط بهتر ناميد؛ در اين مرحله جناب آقاى هاشمى رفسنجانى رييس جمهور وقت، نقش بسيار مهم و اساسى داشتند و توانستند با جلب موافقت امير عبداللَّه وليعهد عربستان، رياست جمهورى اسلامى ايران بر كنفرانس اسلامى را به تصويب برسانند (1) 68.

برگزارى كنفرانس اسلامى در سال 1376 در تهران و ديدار امير عبداللَّه از تهران و مذاكرات سياسى وى در حاشيه حضورش در كنفرانس اسلامى و در مرحله بعد انعقاد موافقت نامه هاى متعدد اقتصادى، سياسى و امنيتى، روابط ايران و عربستان را نزديك تر ساخت. مسافرت جناب آقاى خاتمى رياست جمهورى اسلامى ايران در سال 1378 و ديدار امير سلطان بن عبدالعزيز معاون دوم شوراى وزيران و سفر برخى از وزراى دو كشور در بالا بردن سطح روابط، نقش بسيار مهمى ايفا نمود و چشم انداز آينده روابط دو كشور را تا حد زيادى ارتقا بخشيد.

ص: 135

ص: 136

ص: 137

پيشگفتار

ص: 138

عبدالوهاب كه بيشتر بر اصول اعتقادات و آراى فقهى حنبلى تكيه مى كرد، ابتدا در ميان مردم نجد انتشار يافت.

در شهر مدينه منوره و منطقه الشرقيه تعداد نسبتاً قابل توجهى از شيعيان اماميه زندگى مى كنند و در عسير و نجران نيز گروهى از اسماعيليه وجود دارند. بخشى از يمنى هاى مقيم عربستان نيز زيدى مذهب هستند.

ص: 139

بود كه خوارج آن را كفر تلقى نمودند. خوشبختانه جريانات مختلف اين گروه در ميان جامعه اسلامى منقرض شدند و تنها اندكى از يكى از معتدل ترين جريانات آن به نام «اباضيه» باقى ماندند. (1) 69 افزون بر عوامل سياسى فوق، از نيمه دوم قرن اول هجرى مسائلى چون جبر و اختيار، قضا و قدر، حادث يا قديم بودن كلام الهى و صفات خداوند مورد بحث و گفتگو واقع شد؛ در اين گونه مباحث، شيعيان از سخن و هدايت اهل بيت پيامبر عليهم السلام پيروى مى نمودند ولى در ميان اهل سنت، مذاهب كلامى متفاوتى پديد آمد:

ابتدا طرز تفكر عقل مدارانه اى بوجود آمد كه با تأمل و تفكر در مسائل اعتقادى به بحث و اظهار نظر مى پرداختند. دارندگان اين طرز تفكّر بعدها «معتزله» ناميده شدند. در خلال اين مباحثات، گروه هاى ديگر كلامى مانند جهميه و .... نيز به وجود آمدند.

در برابر گفتگوهاى كلامى و روش عقل مدارانه فوق، عده اى از محدِّثان كه به «اهل حديث» معروف گشتند، به مخالفت برخاسته، پرسش را بدعت و هر گونه انديشه و تفكر و بحث كلامى در مورد عقايد را ناروا دانسته، تنها معيار شناخت حق را «حديث» معرفى نمودند.

در رأس اين محدِّثان مى توان از عثمان بن سعيد دارمى و مهم تر از وى احمد بن حنبل را نام برد كه در رد فرقه هاى كلامى معتزله و جهميه دست به قلم برده، با تأكيد بر لزوم حديث گرايى و تكيه بر ظاهر متون روايى، هر گونه تحليل و تأمل عقلانى و خردورزى در احاديث را ممنوع اعلام

ص: 140

نمودند. اهل حديث به تدريج گستره كار خود را توسعه دادند و در زمينه فقه نيز بسيارى از مردم به احمد بن حنبل گرويدند.

گفتنى است در ميان خلفاى عباسى، تنها مدافع حنبليان، متوكل عباسى بود كه هدايايى براى احمد بن حنبل فرستاد و با اهل حديث همدلى و همراهى بسيار نمود.

بعدها ابوالحسن اشعرى از معتزله جدا شد و مكتب كلامى «اشاعره» را بنيان نهاد. از آن پس اهل حديث به دو گروه تقسيم شدند:

1-/ حنابله كه همچنان هر گونه مباحثه و گفتگوى كلامى در زمينه اعتقادات را حرام و ناروا مى دانستند.

2-/ اشعريان كه گفتگوهاى كلامى را جايز مى دانستند بر پيروى از ظواهر روايات در مسايل اعتقادى تأكيد مى ورزيدند. (1) 70 از سوى ديگر در كنار مكتب فقهى حنابله، سه مكتب فقهى؛ حنفى مالكى و شافعى نيز پديد آمد. مالك بن انس، همچون حنابله بحث هاى عقلى در اصول دين را ناروا و ممنوع اعلام نمود، ولى ابوحنيفه در مكتب فقهى خود با تكيه بر قياس و رأى به استنباط احكام فقهى مى پرداخت.

بدين روى مورد شديدترين حملات اهل حديث قرار گرفت.

به تدريج «اشعريان» بويژه با حمايت حاكمان عباسى، از نظر كلامى بر انديشه هاى ديگر غلبه يافتند و حنبليان به ضعف و سستى گراييدند و كم كم از نظر فقهى نيز طرفداران خود را از دست دادند.

در اواخر قرن چهارم هجرى قمرى «بربهارى» رييس حنبليان بغداد با

ص: 141

تكيه بر ظواهر آيات و روايات، بار دگر عقايدى چون استقرار خداوند بر فراز كرسى و ديده شدن در روز قيامت را زنده ساخت و از نظر فقهى، زيارت قبور را منع و نوحه گرى بر امام حسين عليه السلام را ناروا خواند. (1) 71 اظهار چنين مطالبى، خشم علما و مردم را برانگيخت و موجب صدور اطلاعيه اى از سوى خليفه «الراضى» در نادرستى عقايد و توبيخ ياران او گرديد. برابر نوشته ابن الجوزى از آن پس، وى در خانه زنى پنهان شد و در همانجا مرد و بدون اطلاع مردمان او را در همان مكان غسل دادند و به خاك سپردند. (2) 72

حنبليان به تدريج از ميان رفتند تا آن كه در اواخر قرن هفتم و اوايل قرن هشتم «ابن تيميه» و سپس شاگردش «ابن قيم الجوزيه»، آراء و نظرياتى همسان با بربهارى ابراز داشتند و مجدداً عقايد اهل حديث را با شدت بيشترى احيا كردند. ابن تيميه نيز پس از اعلام نظر خود در مورد صفات خداوند كه در حقيقت جسم بودن خدا را تداعى مى نمود، با مخالفت سختى از سوى عالمان مسلمان مواجه گرديد و در جلسه اى در حضور علما و پس از شنيدن استدلال ايشان، حرف خود را پس گرفت و توبه نمود. ولى پس از چندى، رأى فقهى او كه زيارت را امرى ناپسند اعلام كرد، بار ديگر خشم همگان را برانگيخت و به دليل مخالفت عمومى و شكايت فرقه هاى مختلف اسلامى، به دستور ملك ناصر به زندان افتاد و در همان جا از دنيا رفت. (3) 73

ص: 142

پس از وى بار دگر نهضت سلفى گرايى و رأى و انديشه حنبليان رو به افول گذاشت تا آن كه در قرن دوازدهم هجرى محمد بن عبد الوهاب آن افكار را پى گرفت (1) 74 و با امير درعيه محمد بن سعود جد آل سعود پيمان بست و توافق نمود كه محمد بن عبدالوهاب، رهبرى مذهبى و محمد بن سعود جدّ آل سعود، رهبرى سياسى و مديريت حكومت را بر عهده گيرند كه تاريخ آن به تفصيل در فصل دوم ارائه شد.

ص: 143

سنت يعنى حنبلى، شافعى، حنفى، و مالكى پيروى نمى شود، بلكه بر اساس فتاوى همين سازمان بويژه فتواى رييس آن كه معمولا بر اساس مذهب حنبلى است عمل مى شود.

بالاترين مقام مذهبى اين كشور «مفتى كل» است كه به حكم پادشاه منصوب مى گردد؛ تا چندى قبل «ابن باز» پيرمرد نابيناى سعودى اين مقام را در اختيار داشت كه پس از فوت وى در سال 1999 م/ 1420 ه. ق.

شيخ عبدالعزيز آل شيخ توسط ملك فهد به اين سمت منصوب شد.

ص: 144

خارج از كشور كمك كرده است. همچنين تعداد هزار مسجد در جهان و صدها مركز اسلامى زير نظر اين سازمان مشغول فعاليت مى باشند. افزون بر آن هزينه احداث 20 مركز اسلامى؛ 1259 باب مسجد؛ 1069 باب مدرسه؛ 200 باب مؤسسه مذهبى؛ 134 دانشگاه؛ 41 باب درمانگاه؛ 76 باب بيمارستان؛ 1 باب انستيتو جهان عرب در پاريس را پرداخت نموده است.

ص: 145

ص: 146

ساخت اين مجتمع بر اساس فرمان ملك فهد در سال 1403 ه. ق. در مساحتى بالغ بر 000/ 250 متر مربع آغاز و در سال 1405 ه. ق. افتتاح گرديد. اين مجتمع كه زير نظر وزارت اوقاف اداره مى شود، به چاپ متن، ترجمه و تفسير قرآن، نشر سيره نبوى و مجموعه آثار ابن تيميه و تكثير نوار قرائت قرآن مى پردازد.

بخش هاى مختلف اين مجمع عبارتند از: دروس قرآنى، ترجمه، شوراى علمى مصحف، شوراى ترجمه، هيئت مشاوران، بخش تكثير نوار، سنت و سيره نبوى، مباحث و دراسات اسلامى.

اين مركز قرآن كريم را در بيست نوع مختلف در اندازه هاى بزرگ، متوسط و كوچك چاپ مى كند و متوسط توليد ساليانه آن 000/ 000/ 10 نسخه است. همچنين اين مركز نوار شش گونه قرائت راتكثير و تفاسيرى در سه حجم و ترجمه هايى به زبانهاى زنده دنيا و كتب سيره نبوى و مجموع فتاواى ابن تيميه را به چاپ رسانده است.

افزون بر آن، اين مركز به برگزارى دوره هاى تجويد نيز مى پردازد.

ص: 147

مى بافد و با نخ هاى نقره طلا فام تزيين مى كند.

ص: 148

اسلامى، و دانشكده زبان عربى است كه هر كدام از 13 بخش تشكيل شده است.

ب: دانشگاه ام القراى مكه؛ اين مركز علمى در سال 1981 تأسيس گرديد. شمار استادان آن 90 نفر و شمار دانشجويان شاغل به تحصيل 000/ 20 نفر مى باشند. دانشكده هاى آن: دانشكده تعليم و تربيت، دانشكده مطالعات كتابدارى است. تعداد كتابهاى موجود در كتابخانه مركز علمى بالغ بر 000/ 0

5 جلد است.

ص: 149

ص: 150

10- تاريخ المملكة العربية السعوديه، صلاح الدين مختار، چاپ بيروت، دار مكتبة الحياة.

11- جغرافياى تاريخى كشورهاى اسلامى، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366.

12- الجغرافيا التاريخيه لشبه الجزيرة العربيه، فى عصور ماقبل التاريخ، دكتر طلعت احمد محمد عبده، دانشگاه الازهر «دارالمعرفة الجامعيه» مصر.

13- الجزيرة العربيه فى الوثائق البريطانيه، نجده فتحى صفوه، دارالساقى، بيروت، لبنان چاپ اول، 1996 م.

14- جزيرة العرب فى القرن العشرين، حافظ وهبه، چاپ مصر.

15-/ حج، استاد مطهرى، نشر صدرا.

16- دراسات تاريخ الجزيرة العربيه، تدوين و چاپ جمعى از اساتيد دانشگاه ملك سعود، 1404 ه. ق، 1984.

17-/ دليل الفنادق، معهد خادم الحرمين الشريفين لأبحاث الحج، مكه مكرمه.

18- دليل المملكة العربية السعوديه، وزارت اعلام عربستان سعودى، 1996 م.

19- الذريعه الى تصانيف الشيعه، دار الاضواء، چاپ بيروت.

20- رحله ابن بطوطه، مؤسسة الرسالة، بيروت.

21- الرحلة الحجازيه، محمد لبيب البتنونى، مكتبه الثقافة الدينيه.

22- شبه جزيرة العرب، محمود شاكر، المكتب الاسلامى، چاپ بيروت، 1406 ه. ق.

23- الرد على الاخنائى، ابن تيميه، مطبعه سلفيه، مصر.

24- عدل الهى، مرتضى مطهرى، انتشارات صدرا، چاپ دهم.

ص: 151

25- عربستان، محمد فخرى، مؤسسه مطالعات و پژوهشهاى بازرگانى، ويرايش دوم.

26- عربستان سعودى، رقيه عظيمى سادات، تهران، دفتر مطالعات سياسى و بين المللى وزارت امور خارجه، چاپ سوم 1380.

27- فرازهايى از زندگى پيامبراسلام، جعفر سبحانى، نشر مشعر، 1381.

28- الفهرست، ابن نديم بغدادى، چاپ تجدد.

29-/ قلب الحجاز، عاتق بن غيث البلادى، دارمكه للنشر و التوزيع،

30- الكامل فى التاريخ، ابن اثير، دار صادر بيروت.

31- كشف الشبهات، محمد بن عبدالوهاب، الرياسة العامه للادارات البحوث العلميه، رياض.

32- المدن و الاماكن الأثريه فى شمال و جنوب الجزيرة العربيه، احمد حسين شرف الدين، چاپ رياض، مطابع الفرزدق التجاريه، 1404 ه. ق

33- مروج الذهب، مسعودى، دارالفكر بيروت، 1409

34- معجم ادوية الجزيره، عبداللَّه بن محمدبن خميس، چاپ اول، 1425 ه. ق.

رياض مطابع الفرزدق التجاريه.

35-/ ملوك العرب، امين الريحانى، بيروت 1924.

36- منهاج السنة النبويه، ابن تيميه، جامعه امام محمد بن سعود عربستان. (1) 75

ص: 152

11 ( 1)- نك: معجم البلدان، ج 4، ص 367 و ج 5، ص 261

12 ( 1)- دليل المملكة العربية السعودية، ص 1

13 ( 1)- همان، ص 2

14 ( 2)- جغرافياى تاريخى شبه جزيره، احمد محمد عبده، ص 44 و عربستان، فخرى، ص 104

15 ( 3)- از سال 1955 ميلادى/ 1375 ه. ق. تا كنون

16 ( 1)- عربستان سعودى، سادات عظيمى، ص 7

17 ( 1)- الفهرست، ابن نديم بغدادى، ص 8؛ مروج الذهب، ج 1، ص 300

18 ( 1)- عربستان سعودى، سادات عظيمى، ص 61

19 ( 2)- عربستان، محمد فخرى، ص 8

20 ( 1)- تاريخ البلاد السعوديه، منير العجلانى، ج 1، ص ز

21 ( 1)- سازمان اوپك باعضويت اوليه پنج كشور عراق، كويت، ايران، عربستان سعودى وونزوئلا در سال- 1960 ميلادى/ 1379 ه. ق. به منظور ايجاد هماهنگى و وحدت و تعيين بهترين شيوه براى تأمين منافع، پيش بينى روش ها و وسايل تأمين و تثبيت قيمت ها در بازارهاى بين المللى، در نظر گرفتن مصالح ملت هاى توليد كننده و تضمين درآمدى ثابت براى آنان، تشكيل شد. بر اساس آخرين توافق اعضاى اوپك در صورتى كه قيمت نفت براى بيش از بيست روز پائين تر از 25 دلار باشد، آنان از سقف توليد خود تا يك ميليون بشكه خواهند كاست و در صورتى كه بيش از بيست روز متوالى بالاتر از بيست و پنج دلار باشد، آنان به توليد نفت خود تا يك ميليون بشكه خواهند افزود

22 ( 1)- به عنوان نمونه در سال 1992 م عربستان 5/ 13%، آمريكا 1/ 13%، و روسيه 5/ 12% از توليد نفت جهان را به خود اختصاص دادند

23 ( 1)- الاصاله والمعاصره، الفارسى، ص 171

24 ( 2)-

25 ( 1)- عربستان، محمد فخرى، ص 53

26 ( 1)- عربستان سعودى، سادات عظيمى، ص 34

27 ( 1)- دليل المملكة العربية السعوديه، ص 70

ص: 153

28 ( 1)- روزنامه جام جم، سه شنبه 9 مهر 1381، سال سوم شماره 693، ص 7

29 ( 1)- دليل المملكة العربية السعودية، ص 80

30 ( 2)- الاصاله و المعاصره، فارسى ص 389. براى تفصيل بيشتر به البعثات الخارجيه للمملكة العربيه السعوديه، نوشته صادق على حجازى مراجعه شود

31 ( 1)- روزنامه جام جم، سه شنبه 9 مهر 1381، سال سوم شماره 693، ص 7

32 ( 1)- عربستان، سادات عظيمى، ص 47-/ 48. با اندكى تصرف و تلخيص

33 ( 1)- عربستان، فخرى، ص 104

34 ( 1)- عربستان، فخرى، ص 83

35 ( 1)- عربستان، فخرى، ص 105-/ 112

36 ( 1)- عربستان، فخرى، ص 98-/ 101

37 ( 1)- نازعات: 30« والارض بعد ذلك دحاها»

38 ( 2)- بحارالانوار، ج 57، ص 232، و ج 66، ص 254

39 ( 3)- جغرافياى تاريخى شبه جزيره عربى در دوران ماقبل تاريخ، دكتر طلعت احمد محمد عبده، ص 184- 268. براى تفصيل بيشتر به: المدن و الاماكن الأثريه فى شمال و جنوب الجزيره

40 ( 1)- تاريخ البلاد العربية السعوديه، منيرالعجلانى، ص 5

41 ( 2)- الرحلة الحجازيه، محمد لبيب البتنونى، ص 34-/ 11

42 ( 3)- دراسات تاريخ الجزيرة العربيه، ص 103-/ 79

43 ( 4)- نخست«» سپس«». جغرافياى تاريخى شبه جزيره عربى در دوران ماقبل تاريخ، دكتر طلعت احمد محمد عبده، ص 19 و 67

44 ( 5)- همان، ص 24

ص: 154

45 ( 1)- تاريخ تحليلى اسلام، دكتر سيد جعفر شهيدى، ص 6-/ 16. نيز دراسات تاريخ الجزيرة العربيه، 91-/ 103. و الرحلة الحجازيه، محمد لبيب البتنونى، ص 13-/ 40

46 ( 2)- تاريخ تحليلى اسلام، همان، ص 24-/ 22

47 ( 1)- براى تفصيل بيشتر به: فرازهايى از زندگى پيامبر اسلام، آيت اللَّه جعفر سبحانى

48 ( 2)- بقره، آيه 127

49 ( 1)- توبه، آيه 5

50 على محمدى آشنانى، شناخت عربستان، 1جلد، نشر مشعر - تهران، چاپ: 12، تابستان 1389.

51 ( 1)- حماسه حسينى، قيام مردم مدينه بر ضدّ يزيد و بيعت با عبد اللَّه بن حنظله، تصرف حجاز توسط عبد اللَّه بن زبير در دوران امويان و قيام محمد بن عبد اللَّه بن حسن بن على مشهور به ذو نفس زكيه و برادرش ابراهيم و پس از مدت كوتاهى قيام حسين بن على نواده امام حسن بر ضدّ عباسيان نمونه هايى از آن است

52 ( 1)- شبه جزيره عرب، محمود شاكر، ص 126-/ 100

53 ( 1)- نسبت دادن يك طايفه يا انديشه مذهبى به پدر بنيان گذار آن در زبان عربى مرسوم است. بر اين اساس خاندان سعودى به پدر محمد بن سعود و انديشه وهابيت به پدر بنيان گذار آن عبدالوهاب منسوب شده است. تاريخ البلاد، العربية السعوديه، منير العجلانى، ج 1، ص 80

54 ( 1)- قلب جزيرة العرب ص 328، صقرالجزيرة ج 1، ص 64

55 ( 1)- صقر الجزيرة، ج 1، ص 54

56 ( 1)- صقر الجزيره، ج 1، ص 65

ص: 155

57 ( 1)- از زمان تركى بن عبداللَّه بن محمد بن سعود، امارت سعودى از اولاد عبدالعزيز به اولاد برادرش عبداللَّه منتقل شد و تا امروز در همين نسل باقى است

58 ( 1)- بعضى سال وفات خالد بن سعود بن عبداللَّه را 1257 ه. ق. و محل فوتش را مكّه نوشته اند. الأعلام زركلى، ج 3، ص 337

59 ( 1)- تاريخ المملكة العربية السعوديه، صلاح الدين المختار، ج 1، ص 373-/ 385

60 ( 1)- براى اطلاعات بيشتر نك: الجزيرة العربيه فى الوثائق البريطانيه، تأليف نجده فتحى صفوه

61 ( 1)- براى تفصيل بيشتر نك: كتاب ملوك العرب ريحانى، ج 1، ص 76-/ 392 و صقر الجزيره، ج 3، 453

62 ( 1)- صقر الجزيره ج 3، ص 492

63 ( 1)- عربستان، محمد فخرى، ص 27

64 ( 1)- اصل 3، 10، 13 و 17 قانون مجلس شورا

65 ( 1)- الاصاله و المعاصره، الفارسى، ص 125-/ 138

66 ( 1)- عربستان، فخرى، ص 57-/ 64

ص: 156

67 ( 1)- هزينه هاى اين جنگ براى عربستان حدود 60 ميليارد دلار تمام شد ولى خسارات وارده به اقتصاد جهان عرب خصوصاً عراق و كويت بالغ بر 620 ميليارد دلار بود، زيرا اين جنگ زير بناى اقتصاد كويت و عراق را ويران و هزينه هاى بسيارى بر ديگر كشورهاى منطقه تحميل و رشد اقتصادى آنها را كند و موجب كسرى بودجه كشورهاى همجوار نيز گرديد.( عربستان، محمد فخرى، ص 46.)

68 ( 1)- براى آگاهى از مشروح ملاقات ها و گفتگوهاى جناب آقاى هاشمى رفسنجانى با آقاى امير عبداللَّه، رجوع شود به فصلنامه« ميقات حج» ش 30، ص 52

69 ( 1)- آشنايى با علوم اسلامى، كلام و عرفان شهيد مطهرى، ص 25

70 ( 1)- همان، ص 56 نيز عدل الهى شهيد مطهرى ص 10-/ 25

71 ( 1)- الكامل فى التاريخ، ابن اثير، ج 6، ص 248

72 ( 2)- منهاج السنة النبويه، ج 6، ص 32

73 ( 3)- رحله ابن بطوطه، ج 1، ص 57

74 ( 1)- براى اطلاعات بيشتر از آيين وهابيت رجوع شود به: به الذريعه، ج 10، ص 235 و 236 و آيين وهابيت، آيت اللَّه جعفر سبحانى. وهابيت در ترازوى نقد، على محمدى آشنانى. تحليلى نو بر عقايد وهابيان، محمد حسين ابراهيمى. فرقه وهابى و پاسخ شبهات آنها، علامه سيد محمد حسن قزوينى. وهابيان، على اصغر فقيهى. چهره واقعى وهابيت، حبيب روحانى و ..

75 على محمدى آشنانى، شناخت عربستان، 1جلد، نشر مشعر - تهران، چاپ: 12، تابستان 1389.